«Չէր կարող պատահականություն լինել այն, որ ես Սեզեդե անունն եմ կրում,- ասում է նա՝ կայծն աչքերի մեջ,- այնքան կատարյալ կերպով նկարագրում է իմ կյանքի ուղին. «Սեզեդե» թուրքերենից թարգմանաբար նշանակում է «բարձրացրու ձայնդ»»:
1923 թվականն է: Օսմանյան կայսրության տարածքում նոր է ավարտվել Հայոց ցեղասպանությունը, որն արժեցավ 1,5 միլիոն հայի կյանք: Փոքրաթիվ քրիստոնյաներ դեռ հրաժարվում են լքել իրենց հայրենի երկիրը, նրանց մեջ՝ Կարապետ Թերզյանը: Հարկադրաբար զորակոչվելուց ու զորքերի տեղակայումից հետո նա վերադառնում է Յոզղաթ՝ իր հարազատ քաղաքը: Այնտեղ ժամանակին 30 հազար հայ էր բնակվում, իսկ 1915-ի տեղահանությունից հետո մնացել էր ընդամենը 88-ը:
Կարապետ Թերզյանի գրկում իր վեց ամսական որդին՝ Արամն է
Կարապետին մտահոգում էր հայրենակիցների զանգվածային արտագաղթը Թուրքիայից եւ Սեւրի պայմանագրի չեղարկումը, սակայն մխիթարվում է այն փաստով, որ Լոզանի պայմանագիրը հայերի ու հույների համար ազգային փոքրամասնությունների իրավունքներ է խոստանում: Նա իրեն բախտակից մի երիտասարդ կնոջ է սիրահարվում. վերջինս նույնպես կորցրել էր բոլոր հարազատներին, փրկվել էր միայն եղբայրներից մեկը: Կարապետը ցանկանում է նրա հետ լինել ու ընտանիք կազմել՝ ի հեճուկս տարիքային մեծ տարբերության: Լավատեսությունը չի լքում նրան:
Ծաղկուն տարիներն արդեն հետեւում թողած Կարապետն, այնուամենայնիվ, ամուսնանում է երիտասարդ Մարիամի հետ ու երկու զավակ ունենում, սակայն նրան վիճակված չէր ապրել՝ վայելելու երեխաների մեծանալը: Նա մահանում է որդու ծնվելուց շատ կարճ ժամանակ անց՝ 1922 թվականին՝ անապահովության մեջ թողնելով ընտանիքը:
Ծայրահեղ դժվարին ֆինանսական դրությունը եւ Թուրքիայում աճող ազգայնականությունը Մարիամին հարկադրում են ամուսնանալ թուրքի հետ: Հայկական եկեղեցիների, դպրոցների ու գերեզմանատների շարունակվող ոչնչացումը սարսափեցնում է նրան: Սակայն հույս ունի, որ ամուսնությունը կապահովի թե՛ իր, թե՛ զավակների գոյությունը: Մինչեւ իր կյանքի վերջին օրն այս որոշումը մթագնելու է հարաբերությունները որդու՝ Արամի հետ, որն այդ քայլի համար չի կարողանում ներել մորը:
Խորթ հայրն ու ազգանվան մասին օրենքը. 1930-ական թվականներ
1934 թվականին Մուստաֆա Քեմալն ազգանունների մասին օրենք է ընդունում, համաձայն որի այդուհետ Թուրքիայի յուրաքանչյուր քաղաքացի պետք է ունենար այնպիսի ազգանուն, որը կհամապատասխաներ թուրքական բառարանում տեղ գտած որեւէ բառի: Տասներկուամյա Արամի ազգանունը Թերզյանից փոխվում է Թերզիօղլուի: Նրա խորթ հայրը ճնշում է գործադրում մոր ու քրոջ վրա՝ ստիպելով կրոնափոխ լինել , ինչպես նաեւ քրոջ հայկական Շուշանիկ անունը փոխարինում է թուրքական Նուրդանե-ով:
Արամը տանել չի կարողանում բռնապետ խորթ հորը: Երբ վերջինս կրկին փորձում է Արամին կրոնափոխ անել, նա ընդմիշտ լքում է տունը եւ ապաստան գտնում քեռու մոտ: Ապրելու համար գումար էր վաստակում թերթեր վաճառելով, վճարի կամ ապրանքի դիմաց մազ էր կտրում, ատամներ հեռացնում ու աղյուսներ պատրաստում: Նա սովորում է թաքցնել իր արմատները, որպեսզի հասակակիցների շրջանում թշնամիներ ձեռք չբերի, քանի որ պատմության դասագրքերը հայերին դավաճան էին ներկայացնում:
Արամը մոր եւ քրոջ հետ
Իր հավատի ու ուժեղ կամքի շնորհիվ Արամը դառնում է Յոզգաթ նահանգի երկրորդ ամենախոշոր քաղաքի՝ Սորգունի ամենակարեւոր անձնավորություններից մեկը: Յոթանասուն տարի առաջ Սորգունն անկում ապրող մի քանի հազար տարեկան հին քաղաք էր, որն սկսեց մշակութային ծաղկում ապրել Արամի շնորհիվ: Այսօր քաղաքը հայտնի հանգստավայր է:
Արամ Թերզիօղլուն եւ նրա երեխաները
1951 թվականն է, եւ Արամը մեծ հեղինակություն է վայելում Սորգունում:
ՏԱՐԻՆԵՐ ԱՆՑ ՀԱՅՐԵՆԻ ՔԱՂԱՔԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ ՆՐԱ ՈՒՆԵՑԱԾ ՆԵՐԴՐՈՒՄԸ ՊԱՏՇԱՃ ԿԵՐՊՈՎ ԿՆՇՎԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԳՐՔԵՐՈՒՄ:
25 տարեկանում Արամն ամուսնանում է գեղեցկուհի Սեզեդեի հետ ու երկու որդի ունենում՝ Կարպիս եւ Նուրան անուններով: Բացի բազմաթիվ խանութներից, Արամը ղեկավարում է նաեւ անձնական կինոթատրոն եւ ունի մեծ տուն, որն ավելի շատ կյանքով կլցվի, երբ կծնվեն մյուս երեխաները՝ Սեվինչը, Նուրայը եւ Սունան:
Արամն իր տիկնոջ՝ Սեզեդեի, քրոջ, մոր ու որդու՝ Նուրայի հետ
Արամն ու Սեզեդեն հայերեն չէին խոսում: Ծնողները խուսափել էին նրանց հայերեն սովորեցնելուց, քանի որ վախենում էին նրանց անվտանգության համար: Տարիներ անց Արամի կրտսեր խորթ քույրը հիշելու է. «Երբ դրսում խաղում էինք, մեզ արգելված էր Արամի ավագ որդուն՝ Կարպիսին դիմել իր անունով, որովհետեւ դա շատ վտանգավոր էր: Մենք նրան պարզապես Ալի էինք կոչում»:
1970-ականներ. Սորգուն քաղաքը
Ուշ գիշեր է: Դռան ուժգին թակոցն ստիպում է Նուրանին քնից վեր թռչել: «Նուրա՛ն, արագացրու: Դու պետք է շտապ մեզ հետ գաս»,- թոքերի ամբողջ ուժով բղավում է հարեւանուհին: Նուրանը վազքով գնում է դեպի կինոթատրոն, որը հորից մի քանի տարի առաջ էր ժառանգել: Շենքը բոցավառվում էր: Գեղեցկագույն ֆրանսիական ֆիլմերը, որոնք Անկարայից էր բերել, վերջին 20 տարիների ֆիլմերի ամբողջ արխիվը՝ ամեն ինչ մոխրացավ հենց իր աչքի առջեւ:
Նուրանի համբերությունը հատել էր: 1955 թվականին Ստամբուլում հույների ու հայերի դաժան ծեծից հետո նա այդ երկրում այլեւս որեւէ ապագա չի տեսնում իր ու իր երեխաների համար: Որոշ ժամանակ առաջ Գերմանիա տեղափոխված նրա եղբայր Նուրայը մի քանի անգամ փորձել էր հորը՝ Արամին նույնպես համոզել լքել երկիրը, որպեսզի մենակ չմնա այնտեղ: «Եթե նրանք խնդիր ունեն, թող գնան,- կտրել էր նրա խոսքը Արամը,- սա է իմ երկիրը: Այստեղ եմ ես ծնվել ու այստեղ էլ մեռնելու եմ»:
Արամը 1970-ականներին
1980-ականներ. Ռուհվարդեն գյուղը
Թերզիօղլուները մինչեւ Գերմանիա հասնելն անցնում են Ավստրիայով: Փախստականների մի ճամբարից մյուսը ոդիսականից հետո նրանց, ի վերջո, ուղարկում են հյուսիս-արեւմուտք՝ Ստորին Սաքսոնիայի Ռուհվարդեն գյուղը: Ապրելու համար նրանց տեղ են հատկացնում կարմիր աղյուսաշեն մի տան մեջ, որտեղ ապրում էին այլ ընտանիքների հետ: Այնտեղ ծնվում է Նուրանի երրորդ զավակը , որին անվանակոչում են Սեզեդե՝ Նուրանի մոր պատվին:
Սակայն անգամ Գերմանիայում Նուրանը զրկված էր որոշ իրավունքներից. որպես ապաստան հայցող՝ նա ճամփորդելու կամ աշխատելու իրավունք չուներ: Սովոր լինելով իր ողջ կյանքում աշխատել՝ Նուրանը դատական կարգով պայքարում է իր աշխատելու իրավունքի համար և, ի վերջո, ութ տարի անց միայն ստանում օտարերկրացի աշխատողի կարգավիճակ: Այդ տարիների ընթացքում առաջին անգամ ընտանիքը թողնում է Ստորին Սաքսոնիայի նահանգը եւ տեղափոխվում հարավ-արեւմուտք՝ Բադեն-Վյուրտեմբերգ, որտեղ էլ Նուրանն իր համար աշխատանք է գտնում: Ավելի ուշ նույն տարվա ընթացքում նրանք ճանապարհորդում են դեպի Սորգուն: Ութ տարեկան Սեզեդեն առաջին անգամ հանդիպում է Արամին:
«ԱՅՆՔԱՆ ԵՐՋԱՆԻԿ ԵՄ, ՈՐ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՑԱ ՀԱՆԴԻՊԵԼՈՒ ՏԱՏԻԿԻՍ ՈՒ ՊԱՊԻԿԻՍ՝ ԱՐԱՄԻՆ ՈՒ ՍԵԶԵԴԵԻՆ»,- ԱՍՈՒՄ Է ՆՐԱՆՑ ԹՈՌՆՈՒՀԻ ՍԵԶԵԴԵՆ:
«Երբ պապիկս մահացավ, հայրս մեկնեց Թուրքիա՝ թաղման արարողությունը կազմակերպելու համար: Քառասուն օր անց վերադարձավ, երկա՜ր նայեց ինձ ու ասաց. «Սեզեդե, բալիկս, ես տունս կորցրեցի»,-հիշում է Սեզեդեն:
Այս խոսքերը դաջվել են Սեզեդեի հիշողության մեջ: Ժամանակի հետ նա ավելի շատ բան է պարզում իր նախնիների պատմության եւ իրենց արտագաղթի պատճառների վերաբերյալ: Նա բազմաթիվ հարցեր ունի, որոնք արտահայտում է բեմից հնչող իր երաժշտության միջոցով: Դերասանական ուղու սկզբում Սեզեդեն իր համար վերաիմաստավորում է իր հայկական ազգանունը, խորանում ընտանիքի պատմության մեջ ու բեմից փոխանցում այն հանդիսատեսին: «Չէր կարող պատահականություն լինել այն, որ ես Սեզեդե անունն եմ կրում,- ասում է նա՝ կայծն աչքերի մեջ,- այնքան կատարյալ համադրություն է կյանքի ուղիներով ճամփորդությունս նկարագրելու համար: Ի վերջո, «Սեզեդե» թուրքերենից թարգմանաբար նշանակում է «բարձրացրու ձայնդ»»:
Այսօր Սեզեդեն թատրոնի ու կինոյի հաջողակ դերասանուհի է եւ գլխավոր դեր է կատարում քննադատների դրական կարծիքին արժանացած, փրայմ-թայմում հեռարձակվող «Tatort» («Ոճրագործության վայրը») սերիալի մի քանի դրվագում:
*Լուսանկարները՝ Թերզյանների ընտանեկան արխիվից
Նյութի պատմական հավաստիությունն ստուգված է 100 LIVES նախաձեռնության հետազոտական խմբի կողմից:
