Դամասկոսի գիշերում հնչում է կորսված Արեւելքից մի զուլալ ու խորը ձայն, երբեմն դաշնամուրի մի քանի նոտաների, հաճախ՝ սաքսոֆոնի ուղեկցությամբ։ Հիշում ենք երկու ալբոմները՝ «Հալ Ասմար Էլ–Լոն» եւ «Շամաթ». դրանց արեւելյան ջազային տոնայնությունը Արեւմուտքի ու Արեւելքի սրտեր էր հուզել։
Թեեւ 2011թ.-ին սիրիական հակամարտությունը լուրջ հարված է հասցրել Լենա Շամամյանին, երգչուհին իր ստեղծագործ էներգիան ու մի ողջ ժողովրդի վիշտը տեղափոխել է Փարիզ։ Ահավասիկ նա կրկնակի սփյուռքում է՝ որպես հայ եւ սիրիացի։ Աքսորյալի իրավիճակ, որ արտացոլվել է նրա վերջին՝ «Ղազլ Էլ Բանաթ» ալբոմում, որում նա գրել է երգեր նվիրված խաղաղությանը, կանանց ու երեխաների պաշտպանությանը։
Այսօր Լենա Շամամյանն արեւելքի այն հազվադեպ կին արտիստներից մեկն է, որ կարող է հպարտանալ, որ հենց ինքն է միաժամանակ գրում, նվագում ու երգում իր իսկ ստեղծագործությունները։ Ներշնչվելով սիրիական դասական ու ֆոլկլորային հարուստ երգացանկից, երիտասարդ երգչուհին, այնուամենայնիվ, չի մոռացել իր արմատները։ Բազմիցս երգել է հայ ավանդական երգեր, ինչպես Կոմիտասի «Սարերի հովին մեռնեմ» երգը՝ ի ուրախություն Հայաստանի ու սփյուռքի իր երկրպագուների.
Իր Փարիզյան ապաստանում, հեռու Դամասկոսից, որտեղ մնացել են իր ծնողները, երիտասարդ կինը չի կորցնում ժպիտը։ Քանզի լուսավոր այս քաղաքում է, որ նա նոր երաժշտական տարածք է գտել, ինչպես նաեւ նոր լսարան։ Նա կապեր է հաստատել տարբեր հորիզոններից եկած արտիստների հետ, ինչպես օրինակ մեծ երաժիշտ Անդրե Մանուկյանի, որի հետ աշխատում է իր նոր ալբոմի վրա։
| Անդրե Մանուկյանը եւ Լենա Շամամյանը համերգի ժամանակ © DR |
Սիրիական խճանկարի ծնունդը
Լենան ծնվել է Սիրիայի մայրաքաղաքում 1980 թ.։ Նրա հայրը՝ Արթինը, Հալեպի հայ է, մայրը՝ Ղադան, սիրիացի է, ծագումով Մարդինից՝ ներկայիս Թուրքիայի հարավ–արեւելքում։ Այսպիսով, Լենան իր գեներում բազմահազարամյա ժառանգություն է կրում՝ Օսմանյան կայսրությունից անհետացած երկու ժողովուրդների ժառանգությունը, որոնց միավորում է հավատն ու նահատակությունը։
Լենայի հայրական նախապապը՝ Սարգիս Շամամյանը, ծագումով Կիլիկայի Մարաշ քաղաքից էր՝ ներկայիս Կահրամանմարաշից, Անատոլիայի հարավում։ Հայ կաթոլիկ ընտանիքից սերելով, նա գեղագրությամբ էր զբավում։ «Նրա վարպետությունը նրան թույլ տվեց ողջ ընտանիքի կյանքը փրկել 1915թ.-ին, քանի որ նրան խնայելով, օսմանյան բանակը հնարավորություն էր ստանում օգտվել նրա ծառայություններից՝ ռազմական հաղորդագրություններ գրելու համար», - նշում է Լենան։ Պատերազմի ավարտին նրանք բնակություն հաստատեցին Հալեպում, որտեղ Կիլիկիայից աքսորված հայերի մի զգալի գաղութ էր ձեւավորվել։ Այդտեղ էլ նա մեռավ քիչ ժամանակ անց՝ չկարողանալով կրկին տեսնել իր ծննդավայրը։
Նրա որդի Հովհաննեսը՝ Լենայի պապիկը, Հալեպում դերձակ էր աշխատում։ Նրա մարքսիստական համոզմունքներն ու 1945թ.-ին Կոմունիստական կուսակցությանը անդամագրվելը բազում անախորժությունների պատճառ դարձան։ Լենան տարակուսում է՝ ինչպե՞ս կարելի է միաժամանկ մարքսիստ ու հավատացյալ լինել։ Դրանում է հայ ոգու ողջ բազմաբարդությունը։ Ի տարբերություն իր բազմաթիվ ընկերների, Հովհաննեսը չարձագանքեց 1947թ. դեպի Խորհրդային Հայաստան հայրենադարձության կանչող ազդակներին՝ նախընտրելով Հալեպում մնալ։ Երբ 1960–ականներին Դամասկոսում ռեժիմը խստացավ, նրան ձերբակալեցին, գույքն առգրավեցին, եւ նա երկար տարիներ բանտում անցկացրեց։ Այդ փորձությունից հետո նրա երեխաների մեծ մասը լքեցին Սիրիան՝ Կանադա արտագաղթելով։ Մեկնեցին բոլորը, բացի Լենայի հորից՝ Արթինից։ Հալեպի քրիստոնեական դպրոցում հիմնավոր կրթություն ստանալով՝ Արթինը տեղափոխվեց Դամասկոս՝ պետական կրթաթոշակով ճարտարագիտական կրթություն ստանալու համար։ Այնտեղ ծանոթացավ Ղադայի՝ իր ապագա կնոջ հետ, որն իր տանտիրոջ աղջիկն էր, եւ որի հետ ամուսնացավ 1977թ.։ Լինելով հայի եւ սիրիացու ժառանգ՝ Լենան ներգրավված չէր հայ համայնքի կյանքում։
| Շամամյան ընտանիքը 1960–ականներին Լուսանկարը՝ Լենա Շամամյանի ընտանեկան արխիվից |
Երաժշտական կրթության համար Լենան պարտական է իր ընտանիքի երկու երաժշտասերներին՝ Արաքս Ջամիջյանին՝ տատիկին, որը նրան հաղորդակից դարձրեց դասական երգին ու ավանդական երաժշտությանը, եւ հատկապես հորը՝ Արթինին, որն ինքն էլ սաքսոֆոնիստ էր, եւ որն աղջկան փոխանցել է երաժշտության ու հայոց լեզվի հանդեպ իր սերը։ «Նա միշտ հետս հայերե՛ն է խոսում»,- սիրում է կրկնել Լենան։ Դամասկոսի հայ կաթոլիկ դպրոցում փոքրիկ Լենան դժվարանում էր իր տեղը գտնել.
«Մենք երեք խմբի էինք բաժանված. հայերը, քրիստոնյա արաբները եվ մուսուլման արաբները։ Ես կե՛ս հայ էի համարվում»։
Թեեւ նա մեկուսացած էր հոր համայնքից, այնուամենայնիվ հայկական եկեղեցում է, որ իր առաջին վոկալ «մկրտությունն» է ստացել։ «Ես ձմռանը հայկական եկեղեցում էի երգում, իսկ ամռանը՝ սիրիական։ Այսօր, երբ ինձ հարցնում են իմ ինքնության մասին, ես պատասխանում եմ. երգը, խոսքերը եւ երազանքները»,- հավաստում է նա։
| Փոքրիկ Լենան՝ ականջակալներն արդեն ականջներին Լուսանկարը՝ Լենա Շամամյանի ընտանեկան արխիվից |
Ավանդույթի ու արդիականության միջեւ
Ինը տարեկանում փոքրիկ Լենան սոլֆեջիոյի դասերի է գրում, նրա առաջին երաժշտական գործիքը քսիլոֆոնն էր։ Դամասկոսի համալսարանում «Ֆինանսների կառավարում» ուսանելուց հետո նա ընդունվում է Երաժշտության ազգային բարձրագույն կոնսերվատորիա, որտեղ դասական երգեցողություն է ուսումնասիրում։ Նրա ուսուցիչների մեծ մասը ռուս էին, Արաքս Չեքիջյանը՝ երգեցողության ուսուցչուհին, հայ։ Լենան շատ արագ առանձնանում է իր դրամատիկ սոպրանո ձայնով, որն արաբական աշխարհում շատ հազվադեպ պատահող ձայն է։
Դամասկոսի կոնսերվատորիայում Լենան ծանոթանում է երիտասարդ ու տաղանդավոր ջազային երաժիշտների հետ։ Այդ հանդիպումներից նոր հնչողություններ են ծնվում. դաշնամուր, սաքսոֆոն, հարվածայիններ, քանոն...։ Կոնսերվատորիայի երաժիշտների հետ միասին նրանք շրջում են Սիրիայի գյուղերով՝ փորձարկելով իրենց երաժշտական ծրագիրը, որը միահյուսում է ջազային երանգներն արաբահայկական երաժշտական ժառանգությանը։ Նպատակն էր՝ արեւելյան ավանդույթի հոգին փոխանցել ջազի միջոցով։ Առաջին հաջողությունը 2006թ.-ին էր, երբ Լենան Կահիրեում ստացավ «Ռադիո Մոնտե Կառլո Միջին Արեւելք» ռադիոալիքի «Ալ Մավրեդ Էլ Սաքաֆի» մրցանակը։ Այս մրցանակը հնարավորություն է տալիս ձայնագրել առաջին՝ «Հալ Ասմար էլ Լոն» ալբոմը, որն արագորեն հաջողություն է ունենում։
| Լենա Շամամյանը |
Օսմանյան երգչուհի
Լենան ծանոթանում է Քեմալ Արսլանի՝ թուրք երաժշտի հետ, որը գնում է Դամասկոս մի համերգի ընթացքում նրա հետ երգելու համար։ Երիտասարդ կինը, որը մեծացել է ցեղասպանության հիշողությունները լսելով, հուզված էր. «Իմանալով, որ նա թուրք է, ես սկզբնապես հրաժարվեցի նրա ձեռքը սեղմել։ Միայն աստիճանաբար սկսեցի նրան ճանաչել ու գնահատել, իսկ այժմ նա շատ լավ ընկեր է դարձել»։ Նրա շնորհիվ Լենան իր ընտանեկան պատմության մի ողջ հատված է վերագտնում, որ թաղված էր անցյալի խորխորատներում։ Այս ընկերության շնորհիվ նա բացահայտում է Ստամբուլը, որտեղ շփոթեցնող հարազատություն է զգում։ Ստամբուլում նա երգում է նաեւ 2007թ. սպանված Հրանտ Դինքի հիշատակին։
Ինչ վերաբերում է հայ լսարանի հետ իր հանդիպմանը, վերջինս զարտուղի ճանապարհներով է ընթանում։ 2014թ. Լենա Շամամյանին հրավիրում են Մոսկվա հայ երգի միջազգային «Ծովից ծով» մրցույթի ժյուրիի կազմում ընդգրկվելու համար։ Այնտեղ ծանոթանում է Արտո Թունչբոյաջյանի հետ։ Ավելի ուշ Փարիզում հայտնի ջազ երաժիշտ Անդրե Մանուկյանն է նրան մոտենում՝ առաջարկելով աշխատել իր հետ։ Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյա տարելիցին երկու արտիստները Հովհաննես Թումանյանի «Մութն էր» բանաստեղծությամբ երգ են կատարում։
Մշտապես մոտ մնալով իր արմատներին՝ Լենա Շամամյանն իր հետ կրում է դամասկոսյան քաղցր կյանքի կարոտախտը, որը նրան այնքան գրավիչ է դարձնում սիրիական սփյուռքի շրջանակներում։ Թեեւ արաբական երգի մեծ աստղերի նման լրահոսում հաճախ չի հայտնվում, Լենան հպարտանում է իր անկախությամբ, ինչպես նաեւ իր երկրպագուների հետ մտերմությամբ։ Մինչ Միջերկրականի մյուս ծայրում մոլեգնում է պատերազմը, Լենայի ձայնը հնչում է կրկին ու կրկին... որպես դժբախտությանն հասցված անարգանք։
Նյութի պատմական հավաստիությունն ստուգված է 100 LIVES նախաձեռնության հետազոտական խմբի կողմից:
