Սիլվինա Տեր-Մկրտչյանը ծնվել է Արգենտինայում եւ բնակվում է Բեռլինում։ Նրա արվեստն արտահայտվում է տարաբնույթ միջոցներով՝ ինստալացիա, տեսանյութ, ձայն, գորգեր, ներկայացումներ, եւ վերաբերում է ազգային ինքնության ու հիշողության խնդիրներին, հասարակության մեջ փոքրամասնությունների դերին եւ «միջանկյալ» տիրույթների ընձեռած հնարավորություններին ու ներուժին։ Սիլվինայի նախագծերն արժանացել են միջազգային հիմնադրամների մի շարք կրթաթոշակների: Նրա գործերն աշխարհով մեկ ցուցադրվել են բազմաթիվ ցուցահանդեսներում, այդ թվում՝ Գերմանիայում, Արգենտինայում, Թուրքիայում եւ այլուր։
 

Քլեյպոլում՝ Արգենտինայի մայրաքաղաք Բուենոս Այրեսից հարավ ընկած փոքրիկ քաղաքում, ամառային շոգ օր է։ Տաք օդը, ոտքերդ ջերմորեն շոյելով, բարձրանում է վեր։ Մազերը կարճ կտրած երկու փոքրիկ աղջնակ խաղում են հսկա լորենու ստվերում՝ հող լցնելով ծառի տերեւների մեջ։ Աղավնին ու Ելենան՝ նրանց տատն ու մայրը, խոհանոցում ճաշ են եփում։

Աղավնի Թենջերյանը խոհանոցի պատուհանից նայում է խաղացող թոռներին։ Նա կերազեր այդքան անհոգ ու խաղաղ մանկություն ունենալ։ Կնոջ նուրբ դիմագծերը հուշում են նրա երբեմնի գեղեցկության մասին։ Աղավնին կյանքի ընթացքում բազմաթիվ կորուստներ է ունեցել, բայց շնորհակալ է ճակատագրին իր ընտանիքի հետ լինելու համար։ Ամուսինը՝ Լեւոն Տեր-Մկրտչյանը, այդ երջանկությունը չունեցավ։ Նա մահացավ ավելի վաղ, քան ավագ որդին՝ Հովհաննեսը, կհասցներ թոռ պարգեւել իրեն։

Լեւոնի թոռները՝ Սիլվինան ու Ադրիանան, Քլեյպոլի իրենց պարտեզում խաղում են երկու ուրիշ երեխաների հետ

Երբ վերջին համեմունքն ավելացվեց տոլմայի կաթսայում, Սիլվինան բացականչեց. «Մա՜մ, տես, կտրած ծառը նորից ծաղկել է»։ Կանայք անմիջապես հավաքվեցին երբեմնի դալար նռնենու շուրջը։ Ելենան կտրել էր երկրորդ նռնենին՝ բակում մի քիչ տեղ բացելու համար։ Ամբողջ ընտանիքն ապշահար նայում էր, թե ինչպես է ընդամենը մի քանի ամիս հետո ծառի բնից նոր շիվ ծլել։ Լեւոնը նռան ծառերն իր բակում տնկել էր ի նշան երախտագիտության։

Լեւոն Տեր-Մկրտչյան 

Լեւոնն ու նռնենին

20-րդ դարի սկիզբն է, մոլեգնում է Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Հայկական լեռնաշխարհով մեկ (ներկայիս Անատոլիա) սանձազերծվել են հայերի զանգվածային տեղահանությունները։

Գետինը սառն է ու կեղտոտ։ Մոտ 20 տարեկան մի երիտասարդ փորձում է ծանոթ դեմքեր գտնել աղոտ լուսավորված եւ հայերով, քրդերով ու արաբներով խցկված մի փոքրիկ սենյակում։ Ձերբակալվածներից ոչ ոք չգիտեր իրեն սպասվող ճակատագիրը։ Լեւոնը ներքուստ մեղադրում էր իրեն, որ գյուղն ավելի վաղ չէր լքել։ Մի անգամ՝ հինգ տարեկանում, նա արդեն խուսափել էր մահից։ Երբ ժանդարմները եկել ու թակում էին տան դուռը, հայրը հասցրել էր նրան թաքցնել պահարանում։ Այդ նույնը օրը նա կորցրել էր հորը։

Դժվար էր որոշում կայացնելն ու հայրական ագարակն ու եկամտաբեր մթերային խանութը թողնելը։ Ամեն օր Լեւոնն սպիտակ ձիով դուրս էր գալիս դաշտերում շրջելու։ Տեր-Մկրտչյանների ընտանիքը Մարաշի (ներկայիս Քահրամանմարաշ) երեւելի գերդաստաններից էր։ Մարդիկ սիրում էին Լեւոնին եւ նրան կոչում «սպիտակ ձիավոր»։

Մարաշ քաղաքի տեսարան

Լեւոնն ուշադիր լսում էր, թե ժանդարմն ում անունն է տալու։ Արաբի անուն հնչեց՝ «Ազմի Խալիդն ո՞վ է, ազատ ես, գնա՛»։ Պատասխան չեղավ։ Երբ բարկացած ժանդարմը մի անգամ էլ կանչեց այդ անունը, Լեւոնն առիթը բաց չթողեց։ «Ես եմ»,- ասաց նա արաբերեն։ Սա վերջին անգամը չէր, որ մի քանի օտար լեզուների, այդ թվում՝ ֆրանսերենի իմացությունը դարձավ իր կյանքի փրկության գրավականը։

Լեւոնը սրտի տրոփյունով հետեւեց ժանդարմին մինչեւ դուռը։ Բայց մյուս պահակները շատ արագ հասկացան, որ սխալ մարդու են ազատել։ Փորձելով փրկվել՝ Լեւոնը մի կերպ խցկվեց նռան ծառի հաստ ճյուղերի արանքն ու մնաց այնտեղ։

Ոտքերն ու թեւերն ամբողջությամբ քերծվածքներով պատված՝ նա երեք օր պատսպարված մնաց ծառի ճյուղերում: Սնվում էր եղած մրգով, մինչեւ հետապնդումը կդադարեր։

Ստամբուլ. 1920-ականներ

Երկարաձիգ ու ամեն տեսակ վտանգներով ճանապարհը Լեւոնին հասցրեց Ստամբուլ։ Ցանկացավ աշխատանքի անցնել ֆրանսիացիների մոտ, որոնք կկարողանային պատսպարել ու պաշտպանել իրեն։ Ֆրանսիական պրոտեկտորատը նրան անհրաժեշտ փաստաթղթեր տվեց, որոնք թույլ էին տալիս  ազատ տեղաշարժվել քաղաքում, սակայն հայկական կոտորածների մասին մշտական լուրերն ու սեփական երկիրը լքելու հեռանկարը վախեցնում ու տխրեցնում էր Լեւոնին։ 1920 թ. ստորագրված Սեւրի դաշնագիրը հույսի նոր նշույլներ տվեց, սակայն դրանք արագ մարեցին, երբ ստորագրվեց Լոզանի համաձայնագիրը, որն օրինականացրեց հայերի եւ մյուս քրիստոնյաների բռնի արտաքսումը։ Այս պայմաններում արդեն պարզ դարձավ, որ Թուրքիայում Լեւոնի համար այլեւս ապագա չկա, ուստի նա ստիպված բարձրացավ Մարսել ուղեւորվող նավը։

Լեւոն եւ Աղավնի

Մարսելում Լեւոնն աշխատանքի է անցնում ֆրանսիական «Ռենո» (Renault) ընկերությունում։ Մի քանի ամիս անց իր կուտակած խնայողությունները նրան թույլ են տալիս տեղափոխվել Փարիզ եւ Շերշե Միդի փողոցում բացել անկողնային պարագաների խանութ։ Մշտական վտանգի տակ ապրելու զգացողությունն, ի վերջո, տեղի է տալիս, եւ Լեւոնը ներքուստ իրեն պատրաստ է զգում ընտանիք կազմելու։

Շերշե Միդի փողոցը (Le Rue Du Cherche Midi)

1927 թվականին Լեւոնը հանդիպում է Սեբաստիայից (Սիվաս, Կենտրոնական Թուրքիա) գաղթած մի գեղեցիկ աղջկա։ Աղավնիի հայրը՝ սովորական մի դարբին, սպանվել էր 1915-ից առաջ, իսկ Աղավնիին, մորն ու երեք քույր-եղբայրներին քշել էին Միջագետքի անապատները։ Մահվան ճանապարհին ողջ էին մնացել միայն Աղավնի Թենջերյանն ու քույրը։ Աղավնին մոր ու ընտանիքի մնացած անդամների մահվան ականատեսն էր. նրանք չդիմացան հյուծվածությանը, քաղցին ու ծարավին։

Աղավնին եւս նույն բախտին կարժանանար, եթե մի թուրք ընտանիք նրան չվերցներ իր հարկի տակ՝ որպես աղախին։ Նրա պարտականությունները շատ էին, բայց, միեւնույն ժամանակ, նրա գլխավերեւում տանիք կար։ Այդ ընթացքում աղջիկը մի սովորություն ձեռք բերեց, որը նրա հետ մնաց մինչեւ կյանքի վերջը. իր անձը հիշելու համար թղթի փոքրիկ կտորների վրա գրում էր անունն ու ծագումը, փաթաթում դրանք եւ թաքցնում՝ հաջորդ օրը կարդալու համար։

1919 թվականին, երբ Առաջին համաշխարհային պատերազմն ու զանգվածային կոտորածներն արդեն ավարտվել էին, նպաստամատույց կազմակերպություններն սկսեցին քրիստոնյա որբերի, այդ թվում՝ մուսուլման ընտանիքների կողմից վերցված երեխաների որոնման լայնածավալ արշավը։ Ծագման մասին հիշողությունը վառ պահելու հնարամիտ մեթոդի շնորհիվ Բեյրութի որբանոցում Աղավնիին գտավ քեռին, որը դեռ 19-րդ դարի վերջերին տեղափոխվել էր Բոստոն։  Աղավնին պիտի Փարիզով ուղեւորվեր Բոստոն, ինչպես եւ քույրը՝ Շնորհիկը, որին ապաստան էր տվել մի քուրդ ընտանիք ։ Բայց  ճամփորդությունն ընդհատվեց հենց Փարիզում, որտեղ նա հանդիպեց Լեւոնին ու նույն տարվա ընթացքում ամուսնացավ նրա հետ։ 1929 թվականին ծնվեց առաջնեկը՝ Անահիտը։

Լեւոնի կինը՝ Աղավնին, երեխաների՝ Անահիտի եւ Հովհաննեսի հետ

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն ու Լա Բոկա ֆավելան

1930 թվականին` Փարիզում վեց տարի ապրելուց հետո, երբ հորիզոնում հերթական պատերազմի ստվերն էր, Տեր-Մկրտչյանները թողնում են Ֆրանսիան, ժամանում Բուենոս Այրես ու բնակություն հաստատում իտալացի ներգաղթյալներով բնակեցված Լա Բոկա արվարձանում, որը աղքատների համար անկանոն կառուցված մի ավան (ֆավելա) էր։ 1930-ականներին Արգենտինան համարվում էր աշխարհի ամենահարուստ երկրներից մեկը եւ դեպի իրեն էր ձգում մեծ թվով ներգաղթյալների։

Այդ տարիներին շատ քչերը կարող էին ապրել Լա Բոկայի նման հետնախորշերում, բայց Տեր-Մկրտչյաններն այլ ընտրություն չունեին։ Նրանք ստիպված էին բնակվել ներգաղթյալների համար արագորեն կառուցված երկաթաթիթեղյա մի կոնվենտիլոյում (փոքրիկ տնակ), դժվարին եւ հակասանիտարական պայմաններում։ Լեւոնն ապրուստ էր վաստակում տաքսի քշելով, բայց իր անդուլ աշխատանքի եւ նվիրումի շնորհիվ, ի վերջո, կարողացավ փոքրիկ խանութ բացել Բուենոս Այրեսի Քլեյպոլ արվարձանում։

Լա Բոկան 1900-ական թվականներին

Երազող Հովհաննեսը

1932 թվականին ծնվում է նրանց առաջին որդին՝ Հովհաննեսը։ Տեր-Մկրտչյանների ընտանիքը, որն արդեն երկու աշխատող ուներ, աստիճանաբար ոտքի էր կանգնում։ Եվ երբ յոթ տարի անց ծնվում է նրանց կրտսեր զավակը՝ Մկրտիչը, նրանք արդեն փոքրիկին ավելի լավ կյանք պարգեւելու հնարավորություն ունեին։ Ընտանիքը Լա Բոկայից տեղափոխվում է ավելի բարվոք Քլեյպոլ արվարձան, որտեղ նրանք մեծ պարտեզով գեղեցիկ տուն են ձեռք բերում։

Հովհաննեսը եկեղեցական երգչախմբի սիրված անդամներից էր եւ հենց այդտեղ էլ 32 տարեկանում ծանոթացավ ապագա կնոջը՝ Ելենային, որն ուսուցչուհի էր Այնթապից (ներկայիս Ղազիանթեփ) ներգաղթած հայ նկարիչների ընտանիքից։ Ամուսնությունից երեք ամիս առաջ Լեւոնը սրտի կաթված ստացավ, եւ Հովհաննեսն ընտանեկան բիզնեսում ստանձնեց հոր պարտականությունները։

Լեւոնի որդին կնոջ՝ Ելենայի հետ

Տոլմայի հրաշալի հոտն Աղավնիին հուշերից վերադարձնում է իրականություն։ Սեղանը գցված է։ Աղավնին սիրում է այսպիսի օրերը։ 1970-ականները նրա համար ապահովության եւ խաղաղության ժամանակներ էին։ Նրանք ընդունելություն գտան արգենտինական հասարակության մեջ, խոսում են իսպաներեն եւ ապրում բարեկեցիկ։

Սիլվինայի կյանքը, սակայն, անսովոր շրջադարձ ունեցավ։ 1990 թվականին, երբ նա Բեռլինից եկած իր ապագա ամուսնուն՝ Օլիվերին, ներկայացրեց Աղավնի տատին (որը մահացավ հաջորդ տարի), վերջինս տղային ասաց. «Դու քաղեցիր բոլոր ծաղիկներից գեղեցկագույնին»։

Այժմ Սիլվինա Տեր-Մկրտչյանը հայտնի արվեստագետ է։ Նրա գործերն առնչվում են հայոց պատմությանն ու հայ ինքնությանը։ Ապրում եւ աշխատում է Բեռլինում։
 

Գլխավոր նկարը՝ Սիլվինա Տեր-Մկրտչյան, «Արված է Թուրքիայում II» (դետալ) 2,40 x 3,40մ, Ստամբուլում Ֆոկուս ցուցահանդեսի ժամանակ, Մարտին Գրոպիուս Բաու (Բեռլին) 2005թ.։

Նյութի լուսանկարները տրամադրել է Սիլվինա Տեր-Մկրտչյանը:
 

Նյութի պատմական հավաստիությունն ստուգված է 100 LIVES նախաձեռնության հետազոտական խմբի կողմից: