Ես Նյու Յորքում ծնված ու ապրող գրող եմ, թարգմանիչ եւ մուլտիմեդիա ֆիլմերի բեմադրող-նկարիչ։ Հայրական կողմի նախնիներս հայկական ծագում ունեն՝ հայրս ծնվել է Լիբանանի Զահլե քաղաքում։ Մայրս իտալուհի է Շվեյցարիայի Ժնեւ քաղաքից, որտեղ նա տեղափոխվել է մանուկ հասակում, ծնված լինելով Լուգանոյի մոտ գտնվող Լոզոն փոքրիկ գյուղում։
Թարգմանչի իմ աշխատանքը հիմնականում (բայց ոչ բացառապես) կենտրոնացած է եղել հայկական մշակույթի եւ գրականության վրա։ Իմ կողմից թարգմանված վեց գրքերից հինգը հայկական թեմաներով են եղել, այդ թվում նաեւ Գրիգոր Պըլտեանի «Հայ գրականության 50 տարին Ֆրանսիայում» խոշոր աշխատությունը, որը լույս կտեսնի 2016 թվականին։ Ես հիմնականում ֆրանսերենից եմ թարգմանում, թեեւ Նիկողոս Սարաֆյանի «Վենսենյան անտառը» (The Bois de Vincennes) աշխատությունը 2013թ.-ին թարգմանել եմ արեւմտահայերենից։
Ես խիստ կարեւորում եմ արեւմտահայերենի վերակենդանացմանը նպաստելը. լեզու, որը վերջերս ընդգրկվել է Միավորված ազգերի կազմակերպության «վտանգված լեզուների» ցանկում։
Ես նաեւ գրել եմ կարճամետրաժ ֆիլմերի ու երաժշտական տեսահոլովակների սցենարներ եւ զբաղվել դրանց արտադրությամբ, իսկ 2009թ. մասնակցել եմ Վենետիկի բիենալեին՝ իմ «Սարաֆյանի բաղձանքը» (Sarafian’s Desire) տեսահոլովակով։ 2014թ. Նյու Յորքում հեղինակեցի «Թանկագին Արմեն» (Dear Armen) բեմադրությունը, ինչպես նաեւ OBIE մրցանակի արժանացած «Անախորժություն դրախտում» (Trouble in Paradise) բեմադրությունը։ Գրել եմ մեկ վեպ՝ «Խոսելով ֆրանսերեն» (Speaking French), գրում եմ նաեւ «The New York Times», «The Huffington Post» եւ «The Beirut Daily Star» պարբերականների համար։
Այժմ աշխատում եմ իմ երկրորդ վեպի վրա, ինչպես նաեւ սցենարիստի, ռեժիսորի եւ պրոդյուսերի դերում մասնակցում եմ մի շարք ֆիլմերի եւ մյուզիքլների ստեղծմանը։ Նյու Յորքի համալսարանում կինոարվեստ եմ դասավանդում եւ անչափ երջանիկ եմ, որ հայկական մշակույթի հետ կատարած աշխատանքս բոլորովին վերջերս գնահատվեց՝ արժանանալով 2015թ. «Էլիս կղզու պատվո մեդալի» (Ellis Island Medal of Honor):
Միսաք Մանուշյանն ու «Ոճրագործության բանակը»
Իմ ընտանիքի պատմությունը կազմված է Հայոց ցեղասպանության առնվազն երկու տարբեր դրվագներից։ Պապիկիս զարմիկը գրող ու ֆրանսիական դիմադրության շարժման մարտիկ Միսաք Մանուշյանն է, որը FTP-MOI (Ֆրանտիրյորներ եւ պարտիզաններ – աշխատավոր միգրանտներ) խմբի ռազմական հանձնակատարն ու առաջնորդն էր: Այն հայտնի է նաեւ որպես «Ոճրագործության բանակ» (l’Armee du Crime), որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ֆրանսիական դիմադրության շարժման ամենաակտիվ խմբերից էր։ Նրա պատմության հիման վրա ֆրանսիացի ռեժիսոր Ռոբեր Գեդիկյանը 2009թ. հիանալի ֆիլմ նկարահանեց։
| Միսաք Մանուշյանը |
1906թ. Ադիյամանում (Օսմանյան կայսրության Խարբերդի վիլայեթ) ծնված Մանուշյանը 1915թ. Հայոց ցեղասպանության ընթացքում ականատես դարձավ իր անմիջական ընտանիքի մեծ մասի սպանությանը, սակայն պատահականության շնորհիվ ողջ մնաց ու կարողացավ փախչել Լիբանան։ Նրան տեղավորեցին Բեյրութի մոտակա Ջունիե քաղաքում գտնվող մի որբանոցում: Ի վերջո, 1925 թվականին Մանուշյանը հաստատվում է Ֆրանսիայի մայրաքաղաք Փարիզում։
| Միսաք եւ Կարապետ Մանուշյանների անունները (թիվ 6 եւ 7) Լիբանանի Ջունիե քաղաքի որբանոցում ապաստան գտած որբերի անվանացանկում (փաստաթուղթը պահպանվում է Հայաստանի ազգային արխիվում) |
Այնտեղ նա ամուսնանում է հայազգի մի աղջկա՝ Մելինե Ասատուրյանի հետ, որպես խառատ աշխատում «Սիտրոեն» (Citroën) գործարանում, դառնում արհմիության եւ կոմունիստական շարժումների անդամ։ Նա հիմնում է ձախ հայացքների հարող մի շարք արեւմտահայերեն թերթեր ու ամսագրեր՝ «Ջանք», «Զանգու» (հայաստանյան գետի անունով) եւ «Մշակույթ»։ Նա դարձավ նշանավոր բանաստեղծ եւ մասնակցեց «Մենք» դպրոցին (հայտնի է նաեւ որպես «Փարիզի դպրոց»), որն արեւմտահայերենով հսկայածավալ գրական ու լեզվաբանական շարժում ստեղծեց, թեեւ անդամները՝ բոլորն էլ Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածներ, այդ ժամանակ բնակվում էին Ֆրանսիայում։
Երբ նացիստները գրավեցին Ֆրանսիան, Մանուշյանը ձերբակալվեց իր ընդհատակյա հակաֆաշիստական գործունեության համար եւ ուղարկվեց համակենտրոնացման ճամբար: Նրան, սակայն, հաջողվեց փախուստի դիմել ու շարունակել պայքարը։
Նա դաձավ առաջնորդը վերոնշյալ նշանավոր ընդհատակյա դիմադրության խմբի, որը կազմված էր նացիստների դեմ մարտնչող հայ, ֆրանսիացի, լեհ, իտալացի եւ հրեա կոմունիստներից։
Այս խիզախ տղամարդիկ ու կանայք սպանում էին նացիստական սպաների, հարձակվում նացիստական ռազմական բարաքների ու էշելոնների վրա, դաշնակիցներին գաղտնի տեղեկություններ էին փոխանցում ու պաշտպանում հրեա եւ այլ փախստականներին։ 1943թ. նոյեմբերին գերմանացիները շրջապատեցին խմբի անդամներին, խոշտանգեցին եւ, ի վերջո, 1944թ. փետրվարի 21-ին գնդակահարությամբ մահապատժի ենթարկեցին։ Ասում են, թե ընկնելու պահին նրանցից յուրաքանչյուրը բացականչել է՝ «Pour la Gloire de la France» (հանուն Ֆրանսիայի փառքի)։ Մահապատժից երկու ժամ առաջ իր կնոջն ուղղված հրաժեշտի նամակում Մանուշյանը գրել է. «Մի քանի ժամից ես մահացած կլինեմ.... Չեմ ուզում հավատալ, բայց գիտեմ, որ էլ երբեք քեզ չեմ տեսնի.... Պատերազմից հետո այն ընկերներիս օգնությամբ, ովքեր կցանկանան հարգել իմ հիշատակը, խնդրում եմ հրատարակիր բանաստեղծություններս.... Եվ, եթե հնարավոր է, խնդրում եմ խոնարհումս հղիր Հայաստանին»:
| Միսաք Մանուշյանը |
Զարմիկիս դերն այնքան առանցքային էր, որ խումբն այժմ հայտնի է նաեւ «Մանուշյանի խումբ» (Le Groupe Manouchian) անունով։ Այդպես կամ էլ անձամբ Մանուշյանի անունով Փարիզում (20-րդ ու 14-րդ թաղամասերում), Իսի-լե-Մուլինոյում, Մարսելում, Երեւանում փողոցներ ու հրապարակներ են կոչել։ Ֆրանսիային ու մարդկությանը մատուցած այս ծառայության համար նրանք հավերժացել են նաեւ Լուի Արագոնի «Strophes pour se Souvenir» (բանաստեղծական տներ՝ ի հիշատակ) բանաստեղծության մեջ, որի համար Լեո Ֆեռեն երաժշտություն է գրել։
Պետրոս Ադամյան. ֆիդայի, ոսկերիչ եւ ոգելից խմիչքի արտադրող-վաճառական
Մյուս պատմությունը, որն ըստ իս, զարմանահրաշ է, հայրական կողմի պապիկիս՝ Պետրոս Ադամյանի պատմությունն է։ Մինչ Ադամյան դառնալը մեր ազգանունը, պարզվում է, եղել է Ոսկերչյան, հետո՝ Կույումջի. առաջինը կազմված է հայերեն «ոսկերիչ» բառից, իսկ երկրորդը թուրքերեն ազգանուն է, որը նշանակում է «ակնագործ, ակնեղեն զարդեր պատրաստող արհեստավոր»։ Այս փոփոխությունները նպատակ ունեին ընտանիքին օգնել խուսափել հալածանքներից, երբ սկսվեց հայերի հետապնդումների հերթական փուլը։
Պետրոս պապս խաղաղ մարդ էր, արծաթագործ ու գործարար, որը դարձավ ֆիդայի կամ ազատամարտիկ, երբ իր աչքի առաջ երիտթուրք ժանդարմներն ու քուրդ համիդիեները կոտորեցին իր ընտանիքը։ Ի վերջո, նա սկսեց քաղաքից քաղաք փախչել՝ թուրք մեծահարուստ ընտանիքների համար սեղանի արծաթե դանակների հավաքածուներ պատրաստելով։ Թեպետ սահուն թուրքերեն էր խոսում, ինչպես նաեւ հայերեն ու քրդերեն, այդ ընտանիքներից շատերին, անշուշտ, հայտնի էր, որ այդ՝ մեծ քթով, փոքրամարմին տղամարդն իրականում հայ էր։
Երեք տարբեր առիթներով թուրքական ոստիկանությունը հետապնդել է նրան ու փորձել է ձերբակալել։ Երեք դեպքում էլ նա փախուստի է դիմել։
Ի վերջո, հասնում է Լիբանանի Շուֆ լեռներում գտնվող Զահլե քաղաքը։ Այդ ընթացքում նա բավականաչափ գումար էր կուտակել իր արծաթե դանակների հավաքածուները վաճառելու միջոցով, որպեսզի կարողանար օղու մի փոքրիկ արտադրամաս հիմնել Զահլեում։ Այնտեղից նա մարդ է ուղարկում, որպեսզի իր համար կին բերեն «յաթաղանից մազապուրծ», առանց ընտանիքի մնացած հայ կանանցով ու երեխաներով լցված Հալեպի որբանոցից։ Նրանք ամուսնացան ու չորս գեղեցիկ երեխա ունեցան, որոնք բոլորն էլ արդյունավետ կյանքով ապրեցին Լիբանանում, իսկ այնուհետեւ՝ արեւմուտքում. հայրս՝ Ջորջը, լրագրող էր ու Նյու Յորքի «Plaza» եւ «Saint Regis» հյուրանոցների կառավարիչը, հորեղբայս՝ Դեդեն, հաջողակ բանկային աշխատող էր Բեյրութում, իմ հիասքանչ կարմրահեր հորաքույր Մարոն երկար տարիներ աշխատում էր Մերձավոր Արեւելքի ավիաուղիներում, իսկ հորաքույր Ռենեն տնային տնտեսուհի էր ու հայ մոր տիպար։ Նրանք ինձ երեք զարմիկ են պարգեւել՝ Միքայել, Րաֆֆի եւ Պետիկ։
| Վարդանուշ եւ Պետրոս Ադամյաններն (առջեւի շարքում) իրենց զավակների՝ Դեդեի, Ռենեի, Մարոյի եւ Ջորջի հետ |
Երախտապարտ ու հայացքը՝ ապագային
Մարո հորաքույրս ինձ մի անգամ տխուր պատմություն պատմեց՝ ակամա հիշեցնելով «Իմ մեծ չաղ հունական հարսանիքը» ֆիլմից տատիկի կերպարը, որը խելագարվել էր ու ժամանակ առ ժամանակ փախչում էր, երբ կարծում էր, թե թուրքերը նորից գրավում են իր գյուղը, թեպետ այդժամ ընտանիքի հետ հարմարավետության մեջ բնակվում էր Քուինսի (Նյու Յորք) Աստորիա թաղամասում։ «Վարդանուշ տատիկդ՝ անչափ հաճելի մի հոգյակ, երբեմն գիշերվա կեսին արթնանում էր՝ թոքերի ողջ զորությամբ բղավելով, որովհետեւ կարծում էր, թե թուրքերը նորից գալիս են իր ընտանիքը ոչնչացնելու...»
| Քրիստոֆեր Ադամյանը Նյու Յորքի Ֆրանսիական ճեմարանի 4-րդ դասարանում (ձախից երրորդը հետեւի շարքում) |
Ես շատ լավ գիտեմ, թե ինչ է պարտք Թուրքիան հայերին, սակայն նույնքան լավ գիտակցում եմ, որ առանց մի քանի հրաշալիորեն արդարամիտ արաբների ու թուրքերի, որոնք պապիկիս օգնեցին անցնել Ադիյամանից մինչեւ Լիբանան երկար ճանապարհը, ընտանիքիս եւ ոչ մի անդամ այսօր այստեղ չէր լինի։ Այնպես որ, ես երախտապարտ եմ տիեզերքին նրանց համար եւ շնորհակալ եմ այս ուժեղ, հրաշալի հայերի համար, ովքեր սովորել են գոյատեւել դարեդար։
*Գլխավոր նկարում՝ Քրիստոֆեր Ադամյանը
Նյութի պատմական հավաստիությունն ստուգված է 100 LIVES նախաձեռնության հետազոտական խմբի կողմից:
