«Գոյությունդ զգում ես, եթե դիմացդ մարդ կա, որն ընդունում է քո ներկայությունն ու պատմությունը: Մինչև ամբողջովին չճանաչվի մեկ դար առաջ տեղի ունեցածը, չի լինի հաշտություն մեր պատմության այս հատվածի հետ, քանի դար էլ որ անցնի»,- ասում է Խանջյանը։ 
 

Դերասանուհի Արսինե Խանջյանն ինքնատիրապետումը փոքր-ինչ կորցնում է իր ընտանիքի պատմությունը ներկայացնելիս։ Չնայած անպատմելին պատմելու նրա խիզախությանը՝ տպավորություն է, թե չի կարողանում հաղթահարել որոշ դրվագների հետ կապված վախը։ Նախնիների պատմությունն ասես անդադար հետապնդում է նրան։

Արսինե Խանջյանը ծնվել է Լիբանանում: Երբ 17 տարեկան էր, ընտանիքը տեղափոխվել է Կանադա, որտեղ էլ ստացել է լեզվաբանական կրթություն, այնուհետեւ քաղաքագիտության մագիստրոսի աստիճան՝ Տորոնտոյի համալսարանում: Թեպետ մոր հորդորով քաղաքագիտություն էր ուսանում, բայց դերասանուհի դառնալու ցանկությունը (դերասանական արվեստ նույնպես ուսանել է) նրան առաջնորդեց խաղալու համայնքային թատրոնում։ Հենց այստեղ էր, որ հանդիպեց ապագա ամուսնուն՝ ռեժիսոր Ատոմ Էգոյանին: 

Դերասանական կարիերայի ընթացքում նկարահանվել է Էգոյանի ֆիլմերում, համագործակցել է նաեւ Տավիանի եղբայրների, Մայքլ Հանեկեի, Օլիվիե Ասայասի եւ Ֆաթիհ Ակինի հետ՝ այլոց թվում։ Որպես պրոդյուսեր՝ արժանացել է «Genie» եւ «Gemini» մրցանակների: 2002-ին, Կանադայի զարգացման գործում նշանակալի ավանդի համար, Խանջյանն արժանացել է Թագուհու ոսկե հոբելյանական մեդալի (Queen’s Golden Jubilee Medal)՝ ի նշանավորումն Նորին Գերազանցության գահակալության 50-ամյակի։ 2005-ին Խանջյանն ստացել է Ստեղծագործական գերազանցության համար բյուրեղյա մրցանակ (Crystal Award for Creative Excellence), որը շնորհվում է «Կանայք հեռուստատեսությունում եւ կինոյում» (Women in Film and Television) կազմակերպության կողմից։

Արսինե Խանջյանի կյանքի գլխավոր մրցանակը, սակայն, որդին է՝ Արշիլը, որն այժմ քաղաքագիտություն է ուսանում Փարիզում։ Նա նաեւ կարճ պատմվածքներ է գրում:

Ծանր լռություն

Արսինե Խանջյանի հայրական պապը՝ Միհրան Խանջյանը, եւ տատը՝ Նվարդ Ազնավուրյանը, Տիգրանակերտից էին (այժմ՝ Դիարբեքիր): Միհրանի ազգանունն ի սկզբանե Հակոբյան է եղել, սակայն որպեսզի իրեն չշփոթեն այդ նույն անուն-ազգանունով տեղացի վատահամբավ մի մարդու հետ, Միհրանը փոխել է ազգանունը՝ դարձնելով Խանջյան:

«Շատ բան չգիտենք այն մասին, թե ինչու է ընտրվել Խանջյան ազգանունը։ Արմատը թուրքերեն է՝ «խան» կամ «հան»: Ենթադրում եմ՝ իր հայրը խան (հյուրատուն) է ունեցել: Մեծ հայրս ու մայրս շատ էին սիրում թուղթ խաղալ միասին։ Իրենց այդպես եմ հիշում: Շփվում էին Տիգրանակերտի բարբառով: Շատ քիչ էին խոսում այն մասին, թե ինչպես էին փրկվել: Մենք էլ այդ մասին հարցեր գրեթե չէինք տալիս»,- պատմում է Արսինեն:
 

1915-ին Միհրանը մոտ 17 տարեկան էր։ Հայերենից բացի, նա գիտեր քրդերեն, թուրքերեն, ֆրանսերեն եւ երգում էր Սբ. Կիրակոս եկեղեցում: Հայտնի է միայն, որ ողջ ընտանիքն սպանվել է նրա աչքի առջեւ, իսկ թե քանի քույր-եղբայր է ունեցել՝ պարզ չէ: Անհասկանալի է՝ ինչպես է նրան հաջողվել փախչել։ Ի վերջո նրան պատսպարել են քրդերը, սակայն նա չի կամեցել փոխել կամ թաքցնել իր ինքնությունը։ Առաջին իսկ հնարավորությունն օգտագործելով՝ փախել է՝ թողնելով իր երիտասարդ քուրդ հարսնացուին։

Միհրան պապի պատմությունը պատմելիս Արսինեն անընդհատ կրկնում է, որ չի կարող ամբողջությամբ ներկայացնել այն, պատրաստ չէ դրան։ Արցունքները հոսում են յուրաքանչյուր բառի հետ։ Ասես իր նախնիների պատմության գերին է ու փրկության ելք չի գտնում։ Նա չկարողացավ ավարտել պատմությունն իր պապի ու նրա քուրդ կնոջ մասին, որի հետ հարկադրել էին ամուսնանալ։

Թեպետ Միհրանի երկրորդ կինը՝ Նվարդը, փոքր էր ամուսնուց, սակայն մինչ ջարդերն ամուսնացած էր եղել ու մի զավակ ունեցել։ Ամուսնուն զորակոչել էին, հետո սպանել, տղան էլ մահացել էր: Միհրանին հանդիպել է Հալեպում, որտեղ հասել էր քույրերի եւ եղբոր հետ:

«Մեծ մորս՝ Նվարդի մասին քիչ բան գիտեմ: Շատ բան չէր պատմում ոչ այն մասին, թե ինչ էր տեղի ունեցել իր հետ տեղահանությունների ժամանակ, ոչ էլ քույրերի կամ ընտանիքի մասին։ Հստակ հիշում եմ միայն մի պատմություն: Մի օր նստեցի նրա հետ թուղթ խաղալու, եւ որտեղից որտեղ՝ նա պատմեց, որ աքսորի երթերի ժամանակ թուրք զինվորներից մեկը մոտեցել ու փորձել է փոքր քրոջը տանել: Մեծ մայրս միջամտել է ու սկսել թուրքի վրա թուրքերենով բղավել, թեպետ այնքան էլ լավ չգիտեր լեզուն։ Նա քրոջը մի կողմ է քաշել: Սա պատմելիս կուրծքին էր զարկում ու կրկնում՝ ահա այդպես փրկեցի քրոջս։ Նա սկսեց լացել: Տարիներ հետո հասկացա, որ քրոջը փրկել է, բայց իրեն չի փրկել:

Հալեպում ծանոթանալուց հետո Նվարդն ու Միհրանը, շատ այլ հայերի նման, տեղափոխվել են Լիբանան (1920-1921թթ.): Լիբանանում են ծնվել նրանց չորս զավակները՝ Հակոբը, Անահիտը, Արսենն ու Ժանը՝ Արսինեի հայրը: Չորսն էլ հայկական դպրոց են գնացել: Բոլորն էլ գրում, կարդում, խոսում էին արաբերեն: Նրանք Լիբանանում մնացին մինչեւ 1975 թվականը, երբ բռնկվեց քաղաքացիական պատերազմը, եւ Արսինեի ընտանիքը մեկնեց Կանադա:

«Հավատքով ընտանիք էր, զավակները եկեղեցի էին հաճախում: Իմ հայրը միայն 5-6 տարի առաջ (այժմ 86 տարեկան է) տարիքի պատճառով դադարեց եկեղեցի այցելել Մոնրեալում: Ուր որ եղել է, միշտ այցելել է եկեղեցի։ Գեղեցիկ ձայն ունի, իր երազանքն օպերային երգիչ դառնալն էր: 40 տարեկանում Լիբանանում հաճախել է օպերային դասընթացների՝ սիրողական երգիչ դառնալու համար: Հորս սերն ուսման հանդեպ ողջ կյանքում նրա պարտքն ու կիրքն էր: Ասում էր. «Վերջին շապիկս կծախեմ, որ դուք դպրոց երթաք ու բարձրագույն ուսում ստանաք»»,- նշում է Արսինե Խանջյանը:

Վերականգնելով հին ընտանիքը 

Արսինեի մայրական կողմի պապը՝ Արիստակես Կոշկակարյանը, եւ տատը՝ Էլմաստ Մուրադյանը, հանդիպել են Լիբանանի հայկական որբանոցում: Էլմաստը որբանոցում դայակ («մայրիկ») էր աշխատում:

Արիստակեսը ջարդերի ընթացքում կորցրել է ողջ ընտանիքը: Տեղահանության ճանապարհին նրա հայրը, ուժասպառ, ընկել է գետնին։ Որպես պատիժ՝ ժանդարմները գլխատել են հորը եւ հնգամյա Արիստակեսին հարկադրել շարունակել քայլել հոր գլուխը ձեռքին: Այլ որբերի հետ Արիստակեսը հասել է Լիբանան: Երբ եկել է փաստաթղթերը լրացնելու պահը, տեղական պաշտոնյաները հարցրել են ազգանունը։ Արիստակեսը չի կարողացել հիշել։ Հարցրել են՝ ինչով է զբաղվելիս եղել հայրը, սակայն դա էլ չի կարողացել հիշել։ Ամենը, ինչ ասել է, «կաշի» բառն է եղել։ Պաշտոնյաները ենթադրել են, որ երեխայի հայրը կաշվից կոշիկ է կարելիս եղել, ու այդպես տղային տվել են Կոշկակարյան ազգանունը:

Որբանոցում 17 տարեկան Արիստակեսն ամուսնացել է Էլմաստի հետ. «Երիտասարդ տղաներն Էլմաստին նեղություն են տվել, եւ մեկ օր մեծ հայրս նրան իր մահճակալի տակ է թաքնված գտել։ Ուզեցել է պաշտպանել է մյուս տղաներից, ու նրանք ամուսնացել են: Երեք զավակ են ունեցել՝ Մարին, Զաբելը, Թագուհին։ Չորրորդ զավակին լույս աշխարհ բերելուց երկու շաբաթ անց Էլմաստը հիվանդացել է թոքաբորբով եւ մահացել զավակի հետ: Արիստակեսը հետո ամուսնացել է Սիսից եկած Ադել Գրիգորյանի հետ»,- վերհիշում է Արսինե Խանջյանը:

Արիստակեսն իր կորցրած ընտանիքը փորձել է վերականգնել՝ նրանց անունները տալով իր զավակներին։

Զաբելը նրա մոր անունն էր, Մարին ու Թագուհին քույրերն էին։ Երկրորդ ամուսնությունից ծնված զավակներին կնքել է հոր ու եղբայրների անուններով՝ Գրիգոր, Նշան, Ազատ, Արտեմիս: Մինչեւ 1957թ. նրանք ապրել են Լիբանանի Բիքվայա քրիստոնյա գյուղում։ Ավելի ուշ տեղափոխվել են Բեյրութ:

«Բեյրութում տագնապով էի այցելում նրանց: Մեծ հայրս չէր խոսում: Միշտ գիշերազգեստով նստած էր մահճակալի ծայրին։ Չէր շարժվում: Մոտենում էի, կանգնում մոտը, ձեռքը գլխիս էր դնում ու ասում՝ աբրիս, աբրիս, մեծցած ես: Նրա հայացքը հառած էր հատակի մի կետի: Երբ դեռ փոքր էի, գիրկն էր առնում ու երգում։ Բայց չեմ հիշում այն, եւ չգիտեմ՝ ինչ երգ էր»,- պապին է հիշում Արսինեն:
 

Երեխաների տառապանքը

Արսինեի ծնողները հանդիպել են Բիքվայայում, բայց ապրել Բեյրութում, որտեղ էլ ծնվել են Արսինեն եւ քույրը՝ Նվարդ Աիդան: «Չնայած մեծ հայրս ու մայրս էին վերապրել ցեղասպանությունը, բայց ես Լիբանանում ծնված մորիցս եմ զգացել տառապանքը: Զավակների ցավը, տառապանքն ավելի մեծ էր։ Զայրույթ կար։ Մայրս ծայրահեղ հայրենասեր էր,- ասում է Արսինե Խանջյանն ու մանկությունից մի դեպք հիշում,- միչև հինգերորդ դասարան դասերից հետո ամեն հինգշաբթի ինձ տանում էր կինոթատրոն, որտեղ թուրքական ֆիլմեր էին ցույց տալիս: Տոմս գնողների մեծ մասը հայեր էին, որոնք վերապրել էին ցեղասպանությունը եւ հաճախ խոսում էին միայն թուրքերեն։ Կանգնում էինք տոմսարկղի դիմացի մայթին, ու մայրս բղավում էր. «Ամո՛թ ձեզ, մեզ սպանեցին, մեր մշակույթը ոչնչացրին։ Սպանեցին մեր հույսը որպես ազգ։ Եվ դուք հիմա կվճարեք, որ թուրքական ֆի՞լմ դիտեք»: Նա խելագար չէր, բայց շատ բարկացած էր։ Նա այս խենթ բաներն անում էր, որ ես գիտակցեմ՝ իմ մշակույթն ու լեզուն պաշտպանելու պարտք ունեմ։ Մեր տանը թուրքերեն անգամ մեկ բառ արտաբերելը կարժանանար խիստ պատժի»: 

«Մայրս չէր ուզում դերասանուհի դառնամ։ Նա ակնկալում էր, որ ես պիտի ծառայեմ Հայկական հարցին։ Վստահ էր, որ եթե քաղաքագիտություն ուսանեմ, կկարողանամ ինչ-որ հարցեր բարձրացնել, օգուտ բերել մեր պատմությանը: Ես մասնագիտացա պետական կառավարման ասպարեզում, եւ դա ինձ բավականին լավ ծառայեց։ Առաջին նոր-կանադացին էի, որ աշխատեց Կանադայի մշակույթի նախարարությունում՝ 9 տարի, որպես գեղարվեստական ծրագրերի մշակման պատասխանատու»:

Արսինեն մորը խոստացել էր, որ երբ ուսումն ավարտի ու բավարար գումար աշխատի, նրան կտանի Հայաստան: Այս խոստումը հնարավոր չեղավ պահել։ Մայրը հիվանդացավ եւ մահացավ. նրա մի մասունքն, այդուհանդերձ, հանգչում է պատմական հայրենիքում։

«2010-ին Թուրքիա չէր, որ գնացի։ Ես Արարատ գնացի: Արարատն ու Թուրքիան նույնը չեն իմ մտքի մեջ: Ինձ հետ վերցրի մեծ հորս ու մորս՝ Տիգրանակերտում ամուսնության լուսանկարը, խարբերդցի եւ էրզրումցի մյուս տատուպապիս նկարը, մորս ձեռնոցը, մի մազափունջ եւ նրա նկարը։ Ես դրանք թաղեցի Արարատի բարձունքին»,- ասում է Արսինեն՝ ի վերջո հրաժարվելով արցունքները զսպելու անհաջող ջանքերից:
 

Տաղանդների հանդիպումը

«Երբ ծանոթացա Ատոմի հետ, ապրում էի Մոնրեալի հայ համայնքի սրտում։ Ողջ էությամբս հայ էի։ Բայց իմ հանդիպումն Ատոմի հետ երկու հայ ինքնության հանդիպում չէր, որպես այդպիսին։ Ես հավատում էի, ինչպես հրաշքի են հավատում, որ այս երիտասարդն ունի տաղանդ եւ աշխարհում հետք թողնելու կարողություն,- ասում է Արսինեն,- եւ այնպես էր ստացվել, որ նա հայ էր»։

Այդ ժամանակից այս երկու երիտասարդներն սկսեցին լրացնել միմյանց ինքնությունը։

«Հայոց ժառանգությանը ծառայելու համար պետք է դուրս գայի հայկական փակ միջավայրից, որտեղ մեծացել էի։ Տպավորություն էր, որ հայերը շրջանի ներսում էին, ինչպես կղզու վրա, եւ կանգնած լինելով շրջանի եզրին՝ ես նայում էի դեպի ներս, իսկ Ատոմը՝ դեպի դուրս: Երբ հանդիպեցինք, տեղերով փոխվեցինք: Մենք իրար խրախուսեցինք փոխել դիտանկյունը»,- ասում է Արսինե Խանջյանը:

1980-ականներին Ատոմ Էգոյանի ֆիլմերն սկսում էին լավ ընդունելության արժանանալ՝ մրցանակներ ստանալով տարբեր փառատոնների շրջանակներում: Արսինեն եւ Ատոմն առաջին անգամ Հայաստան այցելեցին 1991-ին։ Երկրում դժվար ժամանակներ էին՝ երկրաշարժից հետո եւ անկախությունից անմիջապես առաջ։ Ատոմի «The Adjuster» ֆիլմը մասնակցում էր Մոսկվայի կինոփառատոնին, եւ զույգը չէր կարող բաց թողնել առիթն եւ չուղեւորվել Երեւան: «Մոսկվայում օդանավ նստեցինք։ Բայց Երեւան ուղեւորվելու փոխարեն 4 ժամ պտտվեցինք օդանավակայանը շրջապատող անտառի վրա ու վթարային վայրէջք կատարեցինք: Առաջին անգամ գրի առանք մեր ցանկություններն ու դրեցինք իմ ակնոցի մետաղյա տուփի մեջ: Խոստովանում էինք, որ եթե պիտի մեռնենք, սրանից լավ տարբերակ չկար... դեպի Հայաստան ճանապարհին: Ի վերջո, առավոտյան ժամը 5:30 վայրէջք կատարեցինք Երեւանի մութ օդանավակայանում: Ես հասել էի «Հայաստան, երկիր դրախտավայր»՝ հետս բերելով ծնողներիս մի ամբողջ կյանք տեւած երազանքը։ Երեք օր մնացինք: Մոսկվայում Ատոմի ֆիլմը առաջին մրցանակն ստացավ՝ շահելով մեկ միլիոն ռուբլի գումար, որը պետք է ծախսեինք Հայաստանում ֆիլմ նկարելու վրա: Հաջորդ տարի, երբ Հայաստան այցելեցինք «Օրացույց» ֆիլմը նկարելու, 10 օր մնացինք»,- հիշում է Արսինե Խանջյանը:

Կանադահայ զույգը կինոարտադրությունում մեծ ճանաչում է ձեռք բերում եւ միջազգային փառատոնների մասնակցելու հրավերներ ստանում ամբողջ աշխարհից. «Երբ ութսունականներին եւ իննսունականներին Ստամբուլի փառատոնին մասնակցելու հրավերներ էինք ստանում, պատասխանում էինք, որ շնորհակալ ենք հրավերի համար, կուզենք գալ, եթե կազմակերպիչները հանրայնորեն ճանաչեն մեր ինքնությունը եւ ընդունեն մեր պատմությունը։ Իհարկե, երբեք պատասխան չէր ստացվում»: Տարիներ շարունակ մերժելով Ստամբուլ այցելելու հրավերները՝ ի վերջո Արսինեն որդու՝ այն ժամանակ 15-ամյա Արշիլի հետ կապված հանգամանքների բերումով էր ստիպված այցելել Թուրքիա:
 

Չորս սերունդ հետո՝ հո՛ս ենք

«Միջերկրական ծովով շրջագայության էի տղայիս հետ: Պետք է մի քանի քաղաք այցելեինք, որոնցից մեկը Թուրքիայում էր: Չէի ուզում ոտք դնել այնտեղ։ Իմ մտքում դա ցավի, հանցագործության, ատելության երկիր էր: Պայմանավորվել էինք, որ Քուսադասիում կմնանք նավի վրա: Այնտեղ հասնելու գիշերը, սակայն, Արշիլը ցանկություն հայտնեց միանալ մեզ հետ ճամփորդող ընկերների խմբին (հայեր չէին)։ Չկարողացա համոզել, որ չգնա։ Ասացի՝ ամբողջ կյանքիս կանոնը խախտում ես, բայց մայրդ եմ՝ չեմ կարող քեզ մենակ թողնել: Դրանից հետո մի քանի օր ինքնատիրապետումս կորցրել էի։ Խախտվել էր կյանքիս մի շատ կարեւոր հիմնադրույթ,- ասում է Արսինեն։- Ես Արշիլին չէի մեծացրել այնպես, ինչպես ինձ են մեծացրել, բայց նա լավ գիտեր պատմությունը: Այդ օրն ինքն առաջին անգամ հասկացավ, որ իր վրա էլ պարտականություն կա»:

Այդ առաջին դժվարին այցից հետո Արսինեն արդեն մի քանի անգամ հրավիրվել է Ստամբուլ եւ մասնակցել ինքնության հարցերին վերաբերող հանրային միջոցառումների՝ մարդու իրավունքների ակտիվիստ, իրավապաշտպան, «Մեծ մայրս» գրքի հեղինակ Ֆեթհիյե Չեթինի հետ:

«Որոշեցի, որ Հայոց ցեղասպանության 100-երորդ տարելիցին՝ ապրիլի 24-ին, պետք է լինեմ Ստամբուլում: 

Չորս սերունդ անց եւ 100 տարի հետո պետք է վերադառնայինք Թուրքիա ու պարզապես ասեինք, որ տակավին հո՛ս ենք: 

Ամեն գնալուց գիտեմ, որ իմ նախնյաց հողի վրա եմ։ Դյուրին չէ, բայց ամեն այցից հետո ավելի հեշտանում է, որովհետեւ զգում եմ, որ իմ ներկայությունն իմ պատմությունն ու ինքնությունը հետ պահանջելու ուղի է։ Դա վերադարձի իմ իրավունքն է, մարդու հիմնարար իրավունք՝ «անձեռնմխելի եւ անքակտելի»»,- ասում է Արսինե Խանջյանը:

Լուսանկարները՝ Արսինե Խանջյանի ընտանեկան արխիվից