Ակնառու արաբագետ Միխայիլ Պիոտրովսկին արդեն ավելի քան 20 տարի գլխավորում է Պետական Էրմիտաժը՝ ամենակարեւոր թանգարանային համալիրներից մեկը ոչ միայն Ռուսաստանում, այլեւ ամբողջ աշխարհում։ Արեւելքի հանդեպ Պիոտրովսկու հետաքրքրությունը պատահական չի առաջացել. նրա ծնողները հայտնի հնագետներ Բորիս Պիոտրովսկին եւ Հռիփսիմե Ջանփոլադյանն են, իսկ ինքը՝ գիտնականը, ծնվել է Երեւանում:

Պիոտրովսկիների ընտանիքի կյանքը միշտ սերտ կապված է եղել Էրմիտաժի հետ. Միխայիլի հայրը՝ Բորիս Պիոտրովսկին դեռ երեխա էր, երբ ծանոթացավ թանգարանի մի աշխատակցուհու հետ, որը հետագայում նրան հրավիրել է եգիպտագիտության դասերի։ Համալսարանն ավարտելուց հետո նա նվիրվեց ուրարտական գրի ուսումնասիրությանը, սկսեց պեղումների մեկնել Հայաստան։ Այնտեղ հնագետները ծանոթացավ իր ապագա կնոջ՝ Հռիփսիմե Ջանփոլադյանի հետ։

Սանկտ Պետերբուրգ վերադառնալուց հետո ընտանիքը որոշ ժամանակ ապրում էր այդ ժամանակ Էրմիտաժը գլխավորող Հովսեփ Օրբելու տանը։ Իսկ 1964-ին Բորիս Պիոտրովսկին ինքը դարձավ այն թանգարանի տնօրենը, որտեղ անցել էր իր գրեթե ողջ կյանքը, եւ նույն պաշտոնում աշխատեց ավելի քան քսանհինգ տարի՝ մինչեւ 1990 թվականը։ Նրա որդին նույն պաշտոնում նշանակվեց ընդամենը երկու տարի անց, եւ ղեկավարում է Էրմիտաժը մինչ օրս։ 

Բացի ռուսական եւ հայկական արյունից, Միխայիլ Պիոտրովսկու երակներում հոսում է նաեւ լեհական արյուն, ինչի մասին դժվար չէ գլխի ընկնել՝ ազգանունից ելնելով։ Սակայն տարբեր ազգերի լիարժեք ներկայացուցիչ դառնալու համար բազմազգ ընտանիքում ծնվելը բավարար չէ։ Անհրաժեշտ է հետեւողականորեն զարգացնել հարգանքն այլ մշակույթների (այդ թվում նաեւ՝ բոլորովին օտար) նկատմամբ՝ միաժամանակ պահպանելով սեփական ինքնությունը։ Գիտնականը հիանալի է հաղթահարում այդ փորձությունը. օգնում են մտավորականի գենն ու համապատասխան դաստիարակությունը։ «Երբ Հայաստանում եմ գտնվում, ինձ հայ եմ զգում մինչ այն պահը, երբ սկսվում են Ռուսաստանի մասին խոսակցությունները։ Այդ ժամանակ ինձ ռուս եմ զգում։ Երբ ռուսները վատաբանում են հայերին, ես հայ եմ, երբ Հայաստանում վատաբանում են ռուսներին, ես ռուս եմ։ Նույնը վերաբերում է լեհերին։ Լեհերի մասով հարցը հատկապես բարդ է դարձել ներկայումս»,- նշում է նա:

Իսկապես, տարբեր ազգերի ու մշակույթների հատման կետում գտնվելը կարող է խնդիրներ առաջացնել։ Ավելի շատ նմանություններ, քան տարբերություններ գտնելու ունակությունն օգնում է կարգավորել ներքին հակասությունները:

«Տարբեր քաղաքակրթություններին պատկանելը լավ է՝ գերագույն հաճույք։ Այն հենց այնպես չի տրվում, միայն՝ կրթության շնորհիվ։ Այդ իսկ պատճառով իրական մտավորականների միջեւ ազգային ոչ մի կարգի վեճ երբեւէ չի եղել եւ չկա»,- ասում է Պիոտրովսկին։

Հանդուրժողականությունն ու նրբազգացությունն ավելի արժեքավոր են թվում, եթե դրանք համեմատում ենք մոդայիկ ծայրահեղ հայրենասեր հռետորաբանության հետ։ Բաց մնալ՝ առանց դատապարտման նշույլի, չհիանալ սեփական թվացյալ, անգամ՝ իրական առավելությամբ, ընդհանուր լեզու գտնել մարդկության՝ քեզանից անգամ ամենաշատը տարբերվող ներկայացուցիչների հետ. այս զարմանալի ունակությունների համար Միխայիլ Պիոտրովսկին պարտական է իր հայկական արյանը. «Հայաստանը միշտ եղել է տարբեր մշակույթների խաչմերուկում, դրանց բախման կետում։ Աշխարհասփյուռ հայերը կարողացել են ապրել տարբեր քաղաքակրթություններում եւ միաժամանակ հայ մնալ։ Ընդ որում՝ նրանք դառնում էին կարեւոր տարրեր այն մշակույթների, որտեղ սկզբում հայտնվել էին որպես հյուր»։

Երկու ատրճանակ

Թեպետ պատահել է, որ հայ ժողովրդի առանձին ներկայացուցիչներ տեղափոխվեն այլ վայրեր նախքան 20-րդ դարասկզբի ողբերգական իրադարձությունները նույնպես, սակայն զանգվածային հարկադիր գաղթը համընկավ հենց այդ իրադարձությունների հետ։ Ջանփոլադյանները (կամ Ջանփոլադովները) նույնպես ստիպված են եղել փախչել հարազատ Նախիջեւանից։ Իրանյակ Ջանփոլադյանը՝ Պիոտրովսկու տատիկը, այդ ժամանակ սպասում էր դստեր՝ Միխայիլի մոր ծնվելուն։

Նրա ամուսինը, գիտնականի պապիկն ու անվանակիցը՝ Միքայել Ջանփոլադյանը, աշխատում էր Նախիջեւանի աղի հանքերում որպես կառավարիչ։ Հարուստ եւ ազդեցիկ հայ ընտանիքը հայտնի էր քաղաքում։ Նրանք բարեկամություն էին անում մշակույթի եւ իշխող վերնախավի բազմաթիվ ներկայացուցիչների հետ։ «Ջան փոլադ» նշանակում է «պողպատե սիրտ»։ 

«Ժամանակին մեր նախնիներից մեկին ոչ մի կերպ չէին կարողանում սպանել, այդ պատճառով էլ նրան այդպես էին կոչել կամ քրդերը, կամ թուրքերը,- պարզաբանում է Միխայիլ Պիոտրովսկին,- այստեղ եւ թուրքական, եւ պարսկական արմատներ են՝ եւ «ջան», եւ «փոլադ»»։

Պետությունն աղի արտադրության մենաշնորհ ուներ, սակայն հանքավայրը հայտնագործողը կարող էր ակնկալել դրա վարձակալություն։ Այդպես էլ ստացվել էր, եւ ընտանիքի կրտսեր անդամն այնտեղ կառավարիչ էր դարձել։ Երբ սկսվեցին անկարգությունները, ընտանիքը կարճ ժամանակում հասկացավ, որ բարեկեցիկ եւ կանոնավոր կյանքն ավարտվել է։ Նրանք որոշեցին լքել քաղաքն ու մեկնել Թիֆլիս (այժմ՝ Թբիլիսի, Վրաստան), որտեղ ապրում էր Միքայելի եւ Իրանյակի ավագ որդին՝ Գուրգենը։

Այդ ժամանակ Ջանփոլադյանների մոտ եկավ նրանց լավ ծանոթը՝ Նախիջեւանի երիտասարդ խանը։ Նա զգուշացրեց իր հայ ընկերներին, որ ողջամիտ չի լինի արժեքավոր իրերն իրենց հետ տանելը, եւ պատրաստակամություն հայտնեց դրանք հասցնել Ջանփոլադյանների՝ Թիֆլիսում ապրող բարեկամներին։ «Տատիկս ասում էր, որ այդ ժամանակ մտածեց՝ ի՞նչ փոխանցելու մասին է խոսքը։ Բայց ավելի լավ էր դրանք ինչ-որ մեկին բաժին հասնեին, քան ընդհանրապես կորչեին։ Եվ թանկարժեք իրերը տվեց նրան։ Հետագայում կամ Թիֆլիսում, կամ Երեւանում ինչ-որ մարդ եկավ եւ այդ քսակը նրանց փոխանցեց խանի անունից։ Ամեն ինչ տեղում էր, ոչինչ չէր կորել»,- հիշում է Էրմիտաժի տնօրենը։

Բայց դեռ պետք էր հասնել բարեկամների մոտ։ «Սա պատմություն է արիության մասին։ Նրանք հասել են մինչեւ Սեւան, այնտեղից գնացել Թիֆլիս, այնուհետեւ՝ Երեւան։ Տատիկս հղի էր, երկու ատրճանակ կար մոտը»,- ասում է Պիոտրովսկին։ Որպեսզի կանայք կարողանան պաշտպանվել հարձակման դեպքում, նրանց զենք էին տալիս։ Իսկ այն դեպքերի համար, երբ պաշտպանության բոլոր միջոցներն անօգուտ կլինեին, նրանցից յուրաքանչյուրը ստանում էր նաեւ թույնի պաշար, որը կարող էր ընդունել անհույս իրավիճակում։ «Բայց կանայք սկսել էին թույն ընդունել ցանկացած դեպքում, երբ հարձակվում էին նրանց վրա։ Դա ճիշտ չէր, այդ պատճառով թույնը խլել էին նրանցից։ Իսկ ատրճանակները թողել էին»,- պատմում է գիտնականը։

Հասնելով Սեւան՝ ընտանիքն սկսում է պայմանավորվել փոխադրման մասին։ Տնից վերցրած չորահացի տոպրակը քիչ էր մնում ճակատագրական դառնար՝ լուր էր տարածվել, որ այնտեղ թանկարժեք իրեր են, այլ ոչ թե ուտելիքի պաշար։ Հետագայում պարզվեց, որ վարձված  նավակավարները պատրաստվում էին կողոպտել եւ սպանել հարուստ Ջանփոլադյաններին, որպեսզի տիրանան ավարին։ Հրաշքով է հաջողվել խուսափել դաժան ճակատագրից։ Սեւանա լճի մոտ Իրանյակն սկսում է ծննդաբերել, եւ փոխադրումն ստիպված հետաձգում են. «Մայրիկս ծնվել է մսուրում՝ Քրիստոսի պես, եւ փրկվել ու փրկել ողջ ընտանիքը»։  Ի դեպ, վարձված նավակավարները հայեր էին։ «Չարիքն ազգություն չունի»,- տխրությամբ նկատում է գիտնականը։

Հերոսների լեզու

Էրմիտաժի տնօրենը կարծում է, որ հիշելով սեփական ազգի ողբերգական անցյալը՝ հայերը բավականաչափ ուշադրություն չեն դարձնում դրա հերոսական բաղադրիչին. «Երբ Երեւանում առաջին անգամ հրատարակվեց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» գիրքը, դա մեծ իրադարձություն էր։ Կար դիմադրություն, որի մասին չէին խոսում։ Միշտ եղել է այդ ողբը. սպանել են, սպանել... Սակայն եղել են նաեւ հերոսության պատմություններ։ Դա հայերի դիրքորոշման հարց է՝ նրանք թեթեւակի «հակում» ունեն դեպի ողբը»։ 

Ծանրագույն ժամանակաշրջանից հայ ժողովուրդը հաղթող դուրս եկավ` կարծում է Պիոտրովսկին. «Ցեղասպանության տարելիցին ես գրել եմ այդ մասին մեր կայքում՝ հոդվածը կոչվում էր «Դժբախտություն եւ հպարտություն»։ Ես եւ´ ցավ, եւ´ հպարտություն եմ ապրում ժողովրդի համար, որը կարողացել է, այնուամենայնիվ, վերապրել այդ կոտորածը։ Մենք կորցրել ենք տարածքներ, կորցրել ենք բազմաթիվ կյանքեր, բայց չենք կորցրել հայ ազգի յուրահատկությունները»։  

Ընդունված եզրույթների նկատմամբ էլ Պիոտրովսկին ունի իր հատուկ վերաբերմունքը. «Ես ասում եմ «կոտորած», այդ բառի հետ եմ մեծացել։ Ցեղասպանությունը նոր բառ է»։

Ով գիտի, գուցե հենց այդ սարսափելի դրությունը խթան դարձավ բացահայտելու այն բազմաթիվ տաղանդները, որոնցով հայերը մշտապես հայտնի են եղել։ Կասկածելի է, որ Օսմանյան Թուրքիայում նրանց հաջողվեր ամբողջությամբ իրացնել սեփական ներուժը։ Իսկ աշխարհասփյուռ հայերը՝ Ուրուգվայից մինչեւ Ավստրալիա, վառ դրսեւորումներ ունեցան. «Սա ոչ ստանդարտ մոտեցում է, բայց կարծում եմ, որ արդեն ժամանակն է խոսելու այդ մասին. մեծ հաղթահարման, այլ ոչ միայն դժբախտությունների եւ տառապանքների մասին»։

Օրինակ՝ ինչպիսի մեծագույն ներդրում են ունեցել հայերն այդ թվում եւ ռուսական մշակույթում։ Մտավորականության, էլիտայի մակարդակով ո´չ ազգային տարբերությունը, ո´չ ազգային թշնամանքն այդքան էլ ուժեղ չեն։ «Մեծ հայ, օրինակելի ռուս-հայկական գիտնական Հովսեփ Օրբելին հիանալի տեսություն ուներ, որը միաժամանակ համապատասխանում էր եւ ճշմարտությանը, եւ մարքսիզմին. նա համարում էր, որ միջնադարում մահմեդական եւ քրիստոնեական աշխարհների բարձրագույն դասակարգերի մշակույթը մոտավորապես նույնն էր։ Էրմիտաժի մահմեդական հավաքածուի զգալի մասը ներկայացնում է մշակույթների հենց այդ ընդհանրությունը»,- նշում է Պիոտրովսկին։ Լավ կրթությունը, գեղարվեստական ճաշակները՝ որոշակի մակարդակում այդ ամենն անխուսափելիորեն բերում է մերձեցման։ Սանձարձակ ազգայնականությունն առաջանում է այնտեղ, որտեղ իշխող ուժերը չեն հասնում այդ մակարդակին։ 

Վերջերս Սանկտ Պետերբուրգում բացվել է Կոմիտասի արձանը։ «Կոմիտասը Հայաստանն է, նա Պետերբուրգում երբեք չի եղել։ Բայց հայկական մշակույթն ապրում էր նաեւ Եվրոպայում։ Թուրքիան ամբողջ աշխարհում ներկայացված էր, այդ թվում, Թուրքիայի հայերով։ Հենց այդ ամենն էլ վերացվում էր։ Ոչնչություններին չեն ոչնչացնում։ Վերացնում են միայն նրանց, ովքեր վտանգ են ներկայացնում ինչ-որ չարիքի համար»,- համարում է Պիոտրովսկին։ 

Հայերն ամենալավ տարբերակով են ձուլվել Ռուսաստանում. հայ մնալով՝ նրանք առանց խոչընդոտի հաղորդակից են դարձել ռուսական մշակույթին։ «Հիշում եմ, թե որքան լավ էին ռուսերենին տիրապետում Կովկասի մտավորականները՝ վրացիները, հայերը, ադրբեջանցիները, հաճելի էր նրանց լսելը։ Ռուսաստանում ոչ ոք այդ լեզվով չի խոսել եւ չի խոսում։ Նրանք լեզուն սովորում էին Պուշկինից, Տոլստոյից»,- հիշում է Պիոտրովսկին։

Բնականաբար, ոչ մի ձուլում առանց կորուստների չի լինում. այս դեպքում գրական հայերենն էր վտանգվում։ Հարմարության համար կամ սովորության համաձայն՝ Խորհրդային Միության հայերը հաճույքով ռուսական բառեր էին գործածում։

«Հիշում եմ, որ մի անգամ հայտնի հայ բանաստեղծի հետ Երեւան էինք գնում գնացքով։ Մայրիկիս հետ նրանք հայերեն էին խոսում, իսկ ես նստած հաճույքով լսում էի։ Հայերեն զրույց էր՝ առանց որեւէ ռուսերեն բառի։ Հիանալի լեզու էր, եւ ես ուրախ եմ, որ այն, այնուամենայնիվ, վերադարձել է։ Հիշում եմ, որ Հայաստանի անկախության ձեռքբերումից հետո բոլորն սկսեցին հայերեն սովորել։ Եվ սովորեցին՝ այժմ գիտեմ եւ լսում եմ, որ արդեն երկար տարիներ Հայաստանում խոսում են շատ լավ գրական հայերեն»,- ասում է նա:

Պիոտրովսկին ինքն էլ բավականին լավ գիտի մոր հարազատ լեզուն՝ չնայած այժմ նախընտրում է լսել, այլ ոչ թե խոսել։ Նա սովորել է հենց փողոցային, խոսակցական տարբերակը եւ հաճախ իր խոսքում գործածում էր բառեր, որ զարմացնում էին մեծերին. «Ես հայերեն սովորում էի, որ հասկանամ, թե ինչի մասին են խոսում մայրիկս եւ տատիկս. որ գաղտնիքներ չունենան։ Դրա համար էլ իմ հայերենն այդչափ պարզունակ է»։ 

Պիոտրովսկու ընտանիքում Հայոց ցեղասպանության մասին միշտ բավականին բաց են խոսել։ Գիտնականը միամիտ է համարում այն համոզմունքը, թե շատերը չգիտեին անցյալի իրադարձությունների մասին։ Բնականաբար, պաշտոնական մակարդակով նման հարցեր չէին բարձրացվում, բայց դա միայն նպաստում էր մասնավոր, ընտանեկան քննարկումների ավելի աշխույժ լինելուն։ 

Իհարկե, նման քննարկումները դժվար էր հաճելի կոչել։ Սակայն տեղի էր ունենում հաջորդ սերունդներին տեղեկությունների փոխանցում, եւ այդ տեղեկատվության արժեքն ավելին էր, քան այդ գործընթացի հետ կապված բոլոր անհարմարությունները։ 

Ընտանիքի ավագ անդամներն աշխատում էին սահմանափակվել միայն փաստերով՝ սեփական հույզերն ու զգացմունքները թողնելով կադրից դուրս։

«Դա ներկայացվում էր որպես անցյալի սովորական պատմություն։ Նույն կերպ, երբ մտավորական մարդիկ խոսում են ճամբարների, շրջափակման մասին, կան բաներ, որոնց մասին չեն հիշատակում։ Կան տեղեկություններ, որ պետք է փոխանցվեն։ Պատմություն, որն արդեն անցել է, վերապրվել, եւ այժմ այլ ժամանակ է, ու պետք է մտածել փոքր-ինչ այլ բաների մասին»,- համոզված է Պիոտրովսկին։

Բայց սա չի նշանակում, որ պետք է ընդհանրապես դադարել քննարկել ցեղասպանությունը: «Ամբողջությամբ անցյալում դա թողնել չի կարելի: Պետք է անընդհատ խոսել ցեղասպանության մասին, անընդհատ պատմել դրա մասին, բայց պատմել հերոսությա՛ն դրվագների մասին»,- պարզաբանում է գիտնականը:

Պիոտրովսկու որդին` Բորիսը, շատ հպարտ է, որ հայի արյուն ունի: Նա սիրում է շփվել հայերի հետ Ռուսաստանում, սիրում է Հայաստան այցելել: «Երբ ինչ-որ տեղ եմ գնում, երբեմն նրան առաջարկում եմ միանալ ինձ, բայց սովորաբար նա նախընտրում է ոչ մի տեղ չգնալ: Իսկ Հայաստան պարտադիր գալիս է ինձ հետ, եւ եթե նրան ինձ հետ չեմ տանում, նեղանում է: Այս անգամ էլ է նեղացել, որ չեմ կանչել Կոմիտասի արձանի բացմանը: Իսկ իմ մտքով անգամ չէր անցել»,- ծիծաղում է Միխայիլ Պիոտրովսկին:

Էրմիտաժի տնօրենի ընտանիքը պահպանում է հայկական մշակույթին պատկանելու զգացումը. «Ժամանակները փոխվել են իմ մանկությունից ի վեր, երբ յուրաքանչյուր ամառ գնում էինք Հայաստան: Բայց կապերը կան, եւ կան բոլոր հիմքերը, որ դրանք ավելի ամրապնդվեն, ու Ռուսաստանում բնակվող հայերն իրենց հաղորդակից զգան հայկական մշակույթին եւ Հայաստանին՝ որպես պետություն: Ամեն ինչ կա: Հայկական ոգին ոչ մի տեղ չի անհետանում»: 

Լուսանկարները՝ Աննա Արտյեմեվայի

Նյութի պատմական հավաստիությունն ստուգված է 100 LIVES նախաձեռնության հետազոտական խմբի կողմից: