Գրող եւ թարգմանիչ Ժանին Ալթունյանը ֆրանս-հայկական ընտանիքի առաջին սերնդի ժառանգներից է: Երկար տարիներ Ժանինը գերմաներեն է դասավանդել, իսկ ավելի ուշ հայտնի դարձավ որպես ակնարկագիր եւ ավստրիացի մեծ հոգեվերլուծաբան Զիգմունդ Ֆրոյդի թարգմանիչ: Ժանինի հետաքրքրվածությունը հոգեվերլուծությամբ պայմանավորված է նախնիների ողբերգական ճակատագիրը խորությամբ հասկանալու նրա ցանկությամբ:

Ժանինը ծնվել է Փարիզում 1934-ին՝ երկու համաշխարհային պատերազմների ինտերվալում: Մեծացել է Ֆրանսիայի մայրաքաղաքի ամենակենտրոնում՝ Les Halles-ում: Այստեղ հայեր գրեթե չկային, եւ, ի տարբերություն իր սերնդի այլ գաղթական ընտանիքների երեխաների, Ժանինը երբեւէ չի բախվել այլատյացության:

«Ես ծնվել եմ Բուրսայից սերող առեւտրականների ընտանիքում, բոլորս թուրքերեն էինք խոսում,- ասում է Ժանինը,- մորական տատս՝ Լուիզա Քավաֆյանը, արեւմտյան Անատոլիայի նույն քաղաքից էր, որտեղից հորս ընտանիքն է սերում: 1929-ին նրանց տուն գնաց հորական տատս՝ Լուիզային իր որդու համար խնամախոսելու: Երկու պապիկներս էլ մահացել են անապատում, բայց այրիները հարգում էին նրանց հիշատակը՝ պահպանելով հին ավանդույթը»։

Բուրսայի համայնապատկեր Օսմանյան կայսրության  ժամանակաշրջանում

«Ծնողներս երբեք չեն անդրադարձել իրենց անցյալի սարսափելի պատմություններին։ Նրանք մշտապես հորդորել են ինձ շատ աշխատել՝ աղքատությունից հեռու մնալու համար»,- հիշում է Ժանինը։ Սակայն 1978-ին՝ ամուսնու մահից ութ տարի անց, Ժանինի մայրը՝ Մաղթիգը, ցույց տվեց նրան հոր օրագիրը։ Այդպես Ժանինին հանձնվեց «Օգոստոսի 10, 1915, չորեքշաբթի․ այն ամենն, ինչ ես ապրել եմ 1915-ից 1919 թվերին» համեստ վերնագրով ձեռագիրը, որը, սակայն, նա չէր կարող կարդալ։

«Հայատառ թուրքերեն էր գրված։ Պետք է գտնեի մեկին, որը երկու լեզվին էլ տիրապետում էր»,- ասում է Ժանինը։ Նա գնաց գրող Գրիգոր Բելեդյանի մոտ՝ խնդրելով թարգմանել օրագիրը։ «Բելեդյանը վերստեղծեց հորս ինձ համար։ Կենդանության օրոք ես նրան գրեթե չէի ճանաչում։ Դա հրաշք էր»,- բացականչում է Ժանինը։ Նա երբեք առիթ չի ունեցել հոր հետ խոսելու ընտանիքի պատմությունից։

2009-ին Ժանինը «Հիշողություններ Հայոց ցեղասպանության մասին» վերնագրով գիրք հրատարակեց՝ հոր օրագրի հիման վրա։ Լուսահոգի հոր անունն իր անվան կողքին որպես համահեղինակ ներկայացնող գիրքը Ալթունյանի ստեղծագործություններում առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում։

Ժանինի տատիկ Լուիզա Քավաֆյանը (օրիորդական ազգանունը՝ Ուշակլյան) դստեր՝ Մաղթիգի (1911-2005թթ.) եւ որդի Վագանի (Ժանինի քեռի, 1905-1980թթ.) հետ

Ավելի քան 2500 կիլոմետրանոց ճամփորդություն

Ժանինի հայրը՝ Վահրամը, Աբրահամի եւ Նախիդեի երրորդ որդին էր։ Վահրամի հայրը նպարավաճառ էր եւ Բուրսայում վարդեր էր աճեցնում։ 1915-ի օգոստոսին Բուրսայի հայերին երեք օր տվեցին երկիրը լքելու համար։ Վահրամի ավագ եղբայրներ Աբրահամը եւ Արությունը փախան Լիոն։ Աբրահամը, Նախիդեն եւ նրանց կրտսեր որդիները՝ Հայկն ու Վահրամը, արտաքսվեցին։ Ամենն այնքան արագ կատարվեց, որ չհասցրեցին նույնիսկ իրենց տները վաճառել։ Նրանց ունեցվածքը բռնագրավվեց։

Բուրսայից նրանք մեկնեցին Դեր Զոր եւ երեք ամիս տեղի կայարանապետի հովանավորությամբ ապրեցին Քյութահյայում,  որտեղ եղբայրների ծնողները կարողացան որոշ գումար վաստակել։ Այնուհետ ընտանիքը տեղափոխվեց Աֆյոնքարահիսար, այնտեղից էլ՝ Կոնիա, Թարսուս, Ադանա, Թոփրաքկալե եւ Օսման։ Նրանք տանջվում էին սովից, եւ պահանջվեց ժողովել բոլոր ուժերը՝ Հալեպի հյուսիս-արեւելքում գտնվող Ալ-Բաբ հասնելու համար։

Ընտանիքը հուսահատության եզրին էր, ու Վահրամի մայրը հիվանդացավ։ Համաճարակից խուսափելու համար նրանց ուղարկեցին սիրիական անապատի մեջտեղում գտնվող գյուղ Մեսքենե, որտեղ տարաբախտությունը շարունակվեց։ Աբրահամը նույնպես հիվանդացավ եւ վեց օր տեւած հոգեվարքից հետո մահացավ։ Վահրամի մայրը, որը նույնպես մահվան եզրին էր, արաբներից մեկին խնդրեց հոգ տանել իր երկու որդիների մասին։

Վահրամն իր օրագրում գրել է․ «Արաբը մեզ դրեց ավանակի վրա։ Վեց օր հետո ինչ-որ ճամբարում հայտնվեցինք։ Նա մեզ հաց տվեց, ու կերանք այնքան, մինչեւ կշտացանք։ Ես քնեցի նրա վրանում, իսկ Հայկը հարեւան վրան գնաց քնելու։ Առավոտյան սարսափեցի՝ տեսնելով, որ կողքի վրանի մարդիկ գնացել են եւ եղբորս տարել իրենց հետ։ Նրանց ամենուր փնտրեցի, բայց ապարդյուն»։

Մի օր տղան կարողացավ միանալ Ռաքքա ուղեւորվող քարավանին։ Այնտեղ, քաղաքում երկար փնտրտուքից հետո, նրան հաջողվեց գտնել մորը։ Վահրամը նրան տարավ անապատում գտնվող ճամբար։ Արաբը, որն ուզում էր որդեգրել Վահրամին, խղճաց կնոջն ու թույլ տվեց նրան մնալ վրանում։ Ավելի ուշ նրանց ճամբարը տեղափոխվեց Ռաքքա, Եփրատ գետի ափերի մոտ, քանի որ թուրքերին արտաքսում էին Սիրիայից։ 1919-ի ամռանը, երբ Թուրքիան հայտնվեց արեւմտյան դաշնակիցների իշխանության ներքո, երիտթուրքական վարչակարգը կազմալուծվեց, եւ տարիներ առաջ տարագրվածներին վերադառնալու հնարավորություն տրվեց։

Վահրամին ու նրա մորը նոր ուղեւորություն էր սպասվում․ Հալեպ, Ադանա, Կոստանդնուպոլիս ու վերջապես՝ հայրենի Բուրսա։ Վահրամի եղբայրներ Մանուկն ու Արությունն ապրում էին Ֆրանսիայում եւ որոշ փնտրտուքից հետո կապ հաստատեցին մոր եւ Վահրամի հետ։ 1919-ի նոյեմբերին Վահրամն ու Նախիդեն տեղափոխվեցին Ֆրանսիա։

Լուիզա Քավաֆյանը՝ Ժանինի տատիկը

Ի՞նչ է նշանակում լինել հայ

1970-ականների կեսերին Ֆրանսիայում Հայոց ցեղասպանության մասին քիչ բան էր հայտնի։ 1975-ին ցեղասպանության 60-րդ տարելիցը նշանավորվեց Ժան-Մարի Գառզուի առաջին՝ «Genocide Exemplaire» («Ցուցադրական ցեղասպանություն») գրքի հրատարակությամբ։ Ողբերգությանը «Ils sont Tombés» («Նրանք ընկան») երգով անդրադարձավ նաեւ Շառլ Ազնավուրը։

1975-ի հունիսին Ժանին Ալթունյանը մի երկար հոդված գրեց՝ այն ներկայացնելով մի սեմինարի, որը վարում էր պատմաբան Անահիտ Տեր-Մինասյանը։ Վերջինս առաջարկեց, որ Ժանինն այդ տեքստն ուղարկի «Les Temps Modernes» հեղինակավոր պարբերականի խմբագրություն։

«Ի՞նչ է նշանակում լինել հայ» վերնագրով հոդվածը սեփական պատմությանն ավելի մոտենալու ցանկության արդյունք էր, միաժամանակ՝ ցեղասպանության ականատեսների ձայնը հնչեցնելու հնարավորություն։ Ամսագիրն անմիջապես համաձայնեց հրապարակել այն, իսկ շուտով հաջորդեցին այլ հոդվածներ։ «Հայ աղջիկը դպրոցում» հոդվածը հրապարակվեց 1977-ին, իսկ 1978-ին եւս մեկը՝ «Հորս հետ շփման որոնումներում՝ 60 տարի ցեղասպանությունից անց»։

Ժանինը ծնողների հետ Փարիզում

Թարգմանելով Ֆրոյդին

«Ես ոտքից գլուխ ֆրանսիացի եմ»,- հայտարարում է Ժանինը, սակայն նրա հարմարավետ ֆրանսիական բնակարանում թեւածող հայկական ավանդական սուրճի բույրը նրա արմատների մասին հիշեցնող միակ հետքը չէ։

«Աշխատանքս ինձ բնականորեն կապում է ծնողներիս։ Նրանք փոխանցել են ինձ իրենց ինքնատիպությունը, որը, ճիշտ է՝ ենթագիտակցորեն, բայց դրսեւորվում է իմ ձեռքբերովի մշակութային արժեքներում։ Հորս օրագրում մի շատ կարեւոր պարբերություն կա։ Այն պատմում է տատիկիս մասին, որին ես երբեք չեմ հանդիպել, եւ որը պնդում էր՝ իր սպանված հայրը պետք է պատշաճ կերպով հուղարկավորվի։ Նա ասում էր՝ «մի դյույմ էլ չեմ շարժվի, մինչեւ նա հողին չհանձնվի»։ Եվ սա տեղի էր ունենում այնպիսի ժամանակներում, երբ նա ինքը կարող էր բռնաբարվել կամ սպանվել»,- նշում է Ժանինը։  

Փարիզում Վահրամը դերձակ դարձավ, իսկ Ժանինի մայրն օգնում էր նրան արհեստանոցում եւ տնային հոգսերը հոգում։

«Մայրս, իսկական հայ լինելով, ուզում էր, որ ատամնաբույժ դառնամ, դեղագործ, բժիշկ կամ իրավաբան։ Բայց ես, վերջիվերջո, ուսուցիչ դարձա։ Ուզում էի լինել նրանց նման, ովքեր ուսուցանել էին ինձ»,- ասում է Ժանինը։ Մինչ մայրը փորձում էր համակերպվել դստեր մասնագիտության ընտրության հետ, Ժանինը հայտնաբերեց այն հսկայական տարբերությունը, որ բաժանում էր իր հարմարավետ ընտանեկան աշխարհը ֆրանսիական դպրոցի իրականությունից։ «Իմ տատիկն ու քեռիները միշտ տանն էին, իրար հետ նրանք խոսում էին թուրքերեն, իսկ ինձ հետ՝ հայերեն,- ասում է Ժանինը,- եղբայրս տասը տարով փոքր էր, նա բաց է թողել այդ յուրահատուկ մթնոլորտը»։

1958-ին Ժանինն սկսեց գերմաներեն դասավանդել, սկզբում՝ գավառներում, այնուհետեւ՝ Փարիզում։ Տասը տարի անց՝ իր երրորդ դստեր ծննդից հետո, Ժանինն ամուսնալուծվեց։ Այդ պահին արդեն հետաքրքրված էր վերլուծական հետազոտությամբ, ինչն, ի վերջո, բերեց նրան հոգեվերլուծության աշխարհ։ Ուսուցչական մի համաժողովի ժամանակ Ժանինը հանդիպեց մի գործընկերոջ՝ մեկ այլ ուսուցչի Գերմանիայից, որը պատմեց նրան Ֆրոյդի աշխատությունների՝ նշանավոր հոգեվերլուծաբան Ժան Լապլանշի խորհրդատվությամբ իրականացվող թարգմանական նախագծի մասին։

Զիգմունդ Ֆրոյդի աշխատությունների ամբողջական հավաքածուի վրա աշխատող խմբագրակազմը  © Բոդուան Պիկար, PUF, 1988թ.

«Երբ սերում ես գաղթականների ընտանիքից, ոչինչ չունես կորցնելու։ Ես գործընկերոջս ասացի, որ ինձ հետաքրքիր կլիներ հանդիպել թարգմանչական թիմին, քանի որ Ֆրոյդի գործերը կարդացել եմ, երբ նախապատրաստվում էի լեզվի ուսուցչի քննություններին։ Հանդիպման վերջում նա ինձ ասաց․ «Կհանդիպենք հաջորդ շաբաթ»։ Ես ընդամենն ուզում էի տեսնել, թե ինչպես են նրանք աշխատում, ավելիի մասին երազել իսկ չէր անցնի մտքովս»,- հիշում է Ժանինը։

Ժանինը դարձավ միակ կինը հետազոտողների եւ թարգմանիչների խմբում, որն աշխատում էր Ֆրոյդի գործերի ամբողջական հավաքածուի ֆրանսիական հրատարակության վրա։ 2003-ին Ժանին Ալթունյանը հրատարակեց «Ֆրոյդի աշխատությունները» (The Writing of Freud) գիրքը, որը վերլուծում էր հայտնի հոգեվերլուծաբանի լեզուն, բարդ երեւույթներին եւ ենթագիտակցական պրոցեսներին վերաբերող աշխատությունների թարգմանության հետ կապված խնդիրները։

Ժամանակի հետ նա սկսեց հոգեվերլուծությունը կիրառել ժառանգական տրավմաների հետ կապված խնդիրների ուսումնասիրության մեջ։ Լինելով ցեղասպանությունից փրկված հայերի ժառանգ՝ Ժանինն այս գործին մի քանի տասնամյակ նվիրեց։ Նա նաեւ Մարդկայնության դեմ հանցագործությունների եւ ցեղասպանության հետազոտությունների միջազգային ընկերակցության (AIRCRIGE) համահիմնադիրներից մեկն է:

Երբ Ժանինը ողջ ընտանիքին բերեց Հայաստան՝ շրջագայության, նա չհասավ «ճանաչելու» զգացողությանը։ Սակայն երբ 2013-ին այցելեց Թուրքիա, եղավ այն վայրերում, որտեղ հայ ժողովրդի հանդեպ իրագործվել էին 100 տարվա վաղեմության հանցագործություններ, շատ տպավորվեց։ Նա տրավմատիկ հիշողությունների փոխանցմանը նվիրված արդեն հինգ գիրք է հրատարակել, բայց առանց հոգնելու շարունակում է հետազոտությունը՝ իր ծնողներից սովորած արժեքներին համահունչ։