Շվեյցարացի միսիոներ Յակոբ Կյունցլերը XX դարի առաջին երկու տասնամյակը ծառայել է հայերին՝ հոգալով նրանց բժշկական կարիքները։
1919-22 թթ. Շվեյցարիա իր կարճատեւ վերադարձին գրած «Արյան եւ արցունքների երկրում» (In the Land of Blood and Tears) գիրքն ականատեսի անգնահատելի վկայություն է տեսած սարսափների մասին։ 1922թ. Մերձավոր Արեւելքի Նպաստամատույցի (Near East Relief) կազմում Կյունցլերը կնոջ՝ Էլիզաբեթ Բենդերի հետ միասին վերադառնում է տարածաշրջան՝ տարհանելու եւ փրկելու Թուրքիայում մնացած որբերին։ Նրանք երկուսով հաջողացնում են Սիրիա եւ Լիբանան տեղափոխել տեղահանված 8000 հայ որբերի։ 1923թ. Բեյրութին մերձակա Ղազիր բնակավայրում (Լիբանան) ամուսիններով գլխավորում են 1400 աղջնակ օթեւանած որբանոցը։ Նույն տարում տիֆի հետեւանքով Յակոբ Կյունցլերը կորցնում է աջ ձեռքը։ Սակայն դրանից հետո դեռ 25 տարի «պապա Կյունցլերը» շարունակում է կրել հայ որբերի բարեկեցության հոգսը, աջակցում նրանց չափահաս տարիքում անգամ արհեստ սովորելու եւ հնարավորության դեպքում հաջող ամուսնանալու գործում։
Կյունցլերը ծնողներին կորցրել էր վաղ հասակում եւ նախքան վիրաբույժի օգնական դառնալն աշխատել էր որպես հյուսն։ 1899թ. նա առաջին անգամ ճամփորդում է Ուրֆա (այժմ՝ Սանլիուրֆա, հյուսիս-արեւելյան Թուրքիա), որտեղ եւ մնում է աշխատելու 20 տարի՝ հաճախ փոխարինելով վիրաբույժներին։ Արագորեն սովորում է հայերեն, թուրքերեն եւ քրդերեն։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբում, երբ բազմաթիվ օտարազգիներ պարտադրված էին հեռանալու Թուրքիայից, Կյունցլերը, իբրեւ Շվեյցարիայի քաղաքացի, կարողանում է մնալ երկրում։ Ըստ էության՝ ցեղասպանության ընթացքում նա տուժածներին հասանելի միակ բժիշկն էր։ Այդ տարիների տպավորությունները խոր հոգեբանական ու ֆիզիկական հետք են թողնում նրա վրա։
Պատերազմի ավարտից հետո՝ 1919թ., հյուծված Կյունցլերները վերադառնում են Շվեյցարիա՝ կազդուրվելու։ Յակոբն ավարտին է հասցնում իր վիրաբուժական կրթությունը եւ, խորապես ազդված իր տեսածից, թղթին է հանձնում Հայոց ցեղասպանության մասին իր վկայությունները։ Իսկ երբ մեկնարկում է որբերի փնտրտուքի եւ տեղափոխության ծրագիրը, նա ձեռնամուխ է լինում ծրագրված աշխատանքները տեղում գլխավորելուն։ «Քանի որ ես եւ կինս քաջատեղյակ էինք տեղանքին ու տեղի լեզուներին, մենք օգնության կոմիտեի բոլոր աշխատակիցներից լավ կարող էինք իրագործել նախատեսվածը... Ուստի երկուսիս հանձնարարվեց Ուրֆայից եւ շրջակայքից տեղափոխել 8000 հայ որբերի»,- գրել է նա հետագայում՝ իր ջանքերը բնութագրելով իբրեւ «գործ, որը մեզ երջանկացնում էր այնքան, որ կյանքի այդ հատվածը կարող ենք համարել լավագույններից մեկը»։ Այս ահռելի ջանքերն ամենաէականն էին արեւմտահայերի գոյատեւումն ապահովելու գործում։
«Արյան եւ արցունքների երկրում» գրքի շապիկը
Նկարը տրամադրել է Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը
Կյունցլերի նախաձեռնությամբ եւ նրա հոգածությամբ՝ Ղազիրի որբանոցի երեխաները սովորում են գորգագործություն եւ ուրիշ արհեստներ, որպեսզի չափահաս դառնալիս ապահովված լինեն աշխատանքով։ 1925թ. նրանց ձեռքերով գործած մի գորգ, իբրեւ նվեր, մատուցվում է ԱՄՆ նախագահ Քալվին Քուլիջին։ Կյունցլերը հայրաբար էր վերաբերվում իր պարտականություններին եւ իր հնարավորության սահմաններում փորձում էր որբանոցի աղջիկներին կնության տալ հայ տղաների՝ օտարության մեջ երեխաների ազգային ինքնությունը պահպանելու համար։ Նրա դուստրը՝ Իդա Ալամուդինը, հիշում է հոր խոսքերը փեսացուին պսակադրություններից մեկի ժամանակ. «Լավ վարվիր այս աղջկա հետ, եղիր համբերատար ու հասկացող, ու ես համոզված եմ, որ դուք իրար հետ երջանիկ կլինեք»։
Յակոբ Կյունցլերը, սակայն, այսքանով իր հոգածությունը չսահմանափակեց։ Նա հաստատություն հիմնեց կույր որբերի համար, ստեղծեց առողջարան եւ նախաձեռնեց հայ գաղթականների համար տներ կառուցելու մի ծրագիր, որի անհրաժեշտ միջոցները հավաքեցին ինքն ու Էլիզաբեթը։ Յակոբը շարունակեց գրել հայկական շրջապատում իր անցկացրած տարիների մասին եւ 1949թ.՝ մինչեւ մահն ընկած մի քանի ամսվա ընթացքում, նկարում էր՝ պատկերելով կյանքում իր ստաձնած բոլոր դերերը, որոնցից ամենակարեւորը, անշուշտ, «որբերի հայրն» էր։
*Նկարները տրամադրել է Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը
Նյութի պատմական հավաստիությունն ստուգված է 100 LIVES նախաձեռնության հետազոտական խմբի կողմից:
