Նրա հետ զրուցելիս տարբեր ճանապարհներ ենք անցնում՝ Ռումինիայով, Միացյալ Նահանգներով, Եգիպտոսով, Լիբանանով եւ, բնականաբար, Ֆրանսիայով: Նրա անցած ուղին եւ ընտանիքի պատմությունը հայկական սփյուռքի պատմությունն են արտացոլում: Բավական է փոքր-ինչ բացել Փարիզում նրա տուն-թանգարանի դուռը, որ զգաս այնտեղ իշխող ներաշխարհի անսահմանությունը: Այդտեղ, անշուշտ, կարելի է գտնել արվեստի հին գործեր, սակայն հավաքածուի ամենաթանկ նմուշները Տիգրան Կույումջյանի ընկեր Վիլյամ Սարոյանի ջրաներկ աշխատանքներն ու գծանկարներն են, ինչպես նաեւ մեծն Փարաջանովի նվիրած մի կոլաժ:
Ցեղասպանությունից փրկվածների որդին
Ցեղասպանությունը վերապրածների որդի Տիգրան Կույումջյանը ծնվել է Ռումինիայի Տուլչա քաղաքում: Մայրը՝ Զաբել Գալուստյանը, ծնվել էր Սամսունում՝ Սեւ ծովի ափին, 1906 թվականին: Մորական պապը՝ Տիգրանը, ուսուցիչ էր Մարզվանի հեղիանակավոր ամերիկյան քոլեջում:
1915 թ. գարնանը, զգալով մոտալուտ վտանգը, նա իր երկու կրտսեր երեխաներին` 11-ամյա Արշավիրին ու 9-ամյա Զաբելին հանձնել էր հույն հարեւանի հոգածությանը:
Երկու երեխաները կիսաընդհատակյա վիճակում են մնում մինչեւ պատերազմի ավարտը: Արշավիրից ու Զաբելից բացի, Տիգրանն ուներ եւս երկու որդի եւ երկու դուստր, որոնք մահացան 1915 թվականին. ավագը, որի անունն անհայտ է, Ֆլորան` 18 տարեկան, Նվարդը` 17 տարեկան եւ Ժիրայրը` 16 տարեկան:
«Նրանց աքսորեցին իրենց մոր` Հերմոնի հետ, երբ քարավանը մեկնեց Սամսունից, ընդամենը մի քանի օր այն բանից հետո, երբ մայրս ու նրա եղբայրն ապաստան գտան այդ հույնի մոտ: Մայրս եւ մորեղբայրս հիշում են՝ ինչպես էին նրանք հեռանում»,- ասում է Կույումջյանը:
Տիգրանի մորական պապ Տիգրանը նույնպիսի ողբերգական ճակատագիր ունեցավ: Սամսունի այլ երեւելիների հետ ձերբակալվելուց հետո նա սպանվեց: Երբ 1918 թվականին պատերազմն ավարտվեց, Զաբելին ու Արշավիրին հանձնեցին Կոստանդնուպոլսի Քադիքիոյի ամերիկյան մանկատուն: Եվ ահա, պատերազմից առաջ Միացյալ Նահանգներ գաղթած նրանց զարմիկ Լեւոնը նրանց գտնում է Մերձավոր Արեւելքում ամերիկյան օգնության կոմիտեի կազմած որբերի ցուցակում եւ տեղափոխում Չիկագո:
Տիգրանի հայր Թորոսը ծնվել էր 1901 թվականինին Թալասում՝ Կեսարիայի մոտակայքում (կենտրոնական Անատոլիա) եւ մեծացել Զմյուռնիայում (ներկայիս Իզմիր քաղաքը), որտեղ դպրոց էր հաճախել Մխիթարյանների մոտ: Այդտեղ՝ Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցում էլ սկսել է երգել: 1920թ. վերջին, այսինքն քեմալականների կողմից քաղաքը հրի մատնելուց երկու տարի առաջ, որոշում է Ամերիկա մեկնել: Նավով ճանապարհորդության համար անհրաժեշտ գումարը տատիկն է տալիս:
Չիկագոյում միայնակ հայտնված Թորոսը սովորում է քաղաքի կոնսերվատորիայում` իր կարիքները հոգալով ամերիկացի բարեգործ կանանց միության տված թոշակի շնորհիվ: Ցանկանալով ֆինանսական անկախություն ձեռք բերել՝ նա արեւելյան գորգերի վաճառքով է զբաղվում եւ երգում քաղաքի հայկական եկեղեցու երգչախմբում: Հենց Չիկագոյում հայկական մի պարահանդեսի ժամանակ հանդիպում է Զաբելին:
Զաբելի ու Թորոսի առաջնեկը՝ փոքրիկ Ժանին, 1932 թվականին մահանում է թոքաբորբից: Այդ ցավալի հուշերից հեռանալու նպատակով Տիգրանի ծնողները Ռումինիա են մեկնում, որտեղ գտնվում էր Թորոսի՝ Զմյուռնիայի 1922թ. ջարդերից մազապուրծ եղած ընտանիքը: Տիգրանը ծնվում է Տուլչայում, այստեղ է ծնվում նաեւ նրա կրտսեր եղբայր Արմենը:
Ընտանիքը մնում է Ռումինիայում, քանի որ Թորոսը մտադիր էր կյանքը շարունակել հարազատների կողքին: Բայց երբ 1939 թվականին սկսվում է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, Բուխարեստում տեղակայված ամերիկյան դեսպանատունը խնդրում է իր քաղաքացիներին վերադառնալ ԱՄՆ: Նոյեմբերին Կույումջյան ընտանիքը բռնում է վերադարձի ճամփան: Այդ ժամանակ հինգ տարեկան Տիգրանն ազատ խոսում էր ռումիներեն ու հայերեն... շատ ավելի լավ, քան անգլերեն:
Ամերիկյան մանկություն
Հայկական եւ ամերիկյան մշակույթներն իր մեջ կրող Տիգրանը հետաքրքրասեր պատանի էր ու փայլուն ուսանող: Տասնութ տարեկանում թողնում է հարազատ տունը՝ ֆիզիկական քիմիա ուսումնասիրելու նպատակով, հետո շրջվում դեպի ճարտարագիտություն: Ընդունվելով Վիսկոնսինի (Մեդիսոն) համալսարան՝ նա հետաքրքրվում է Եվրոպայի մշակութային պատմությամբ:
1957թ. հունվարին, արդեն դիպլոմավորված մասնագետ, Տիգրանը զինծառայության է անցնում Վաշինգտոնում՝ որպես ամերիկյան բանակի պահեստային սպա: 1958 թվականին, որպես «Down Beat Jazz Magazine» ամսագրի լրագրող, նա մեկնում է Բրյուսել՝ լուսաբանելու այնտեղ բացված համաշխարհային ցուցահանդեսը: Այնուհետեւ, Ամերիկա վերադառնալու փոխարեն շարունակում է իր ուղին դեպի Բեյրութ, որտեղ գտնում է Ռումինիայի Կույումջյանների ընտանիքի մի մասին: 1959թ. մարտին երկար ճամփորդություն է ձեռնարկում դեպի Հնդկաստան՝ «International Press Service» գործակալության համար հարցազրույց վերցնելու Դալայ Լամայից, որը նոր էր լքել չինական բանակի կողմից գրավված իր ծննդավայր Տիբեթը`ապաստան գտնելով Հնդկաստանի հյուսիսում, սահմանի մերձակայքում: Կտրել-անցնելով Սիրիան, Թուրքիան, Իրանը, Պակիստանը՝ Տիգրանը, ի վերջո, հասնում է Հնդկաստան եւ բազում դժվարություններից հետո զրուցում Տիբեթի հոգեւոր առաջնորդի հետ՝ Հիմալայան լեռնաշղթային նայող Դհարամսալա բնակավայրում:
Համալսարանական ճանապարհորդ
Վերադառնալով Բեյրութ՝ Տիգրանն ուսումը շարունակում է տեղի Ամերիկյան համալսարանում: 1961 թվականին նա մագիստրոսական թեզ է պաշտպանում 1950-ական թվականներին հայ եկեղեցու Անթիլիասի եւ Էջմիածնի թեւերի միջեւ տարաձայնությունների թեմայով: Նրա ղեկավարը հայր Գարեգին Սարգսյանն էր, որն ավելի ուշ դարձավ Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս, այնուհետեւ` Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, իսկ նրանց հանդիպումը հիմք դարձավ երկարատեւ բարեկամության:
Վերադառնալով Նյու Յորք՝ Տիգրանը որոշում է դոկտորական կրթությունը շարունակել Կոլումբիայի համալսարանում, որտեղ արդեն հայագիտական ուսումնասիրությունների ծրագիր կար` Նինա Գարսոյանի գլխավորությամբ, որն էլ 1969 թվականին պաշտպանված նրա թեզի ղեկավարը դարձավ:
XI-XIII դարերի հայկական, ինչպես նաեւ հարեւան տարածքների դրամագիտության թեմայով դոկտորական թեզի վրա աշխատելուն զուգահեռ՝ Տիգրանն ստեղծում է «American Authors Inc» գրական գործակալությունը: Այդ ժամանակ է, որ ծանոթանում է ծագումով Սամսունից մի հայի հետ, որից էլ իմանում է (ըստ նրա մոր վկայության), որ իր տատիկն աքսորվել է Հալեպ:
Նյու Յորքում էլ Տիգրանը հանդիպում է Անժել Կապոյանին, որի հետ ամուսնանում է 1967թ. ամռանը, Փարիզի հայկական եկեղեցում: Երիտասարդ զույգը մեկնում է Կահիրե, որտեղի Ամերիկյան համալսարանում Տիգրանն արաբագիտության բաժնի փոխտնօրենի պաշտոն էր ստացել: Դեպի նպատակակետ ճանապարհը, սակայն, հեշտ չէր լինելու: Աշխատանքային պայմանագիրը նա ստորագրում է վեցօրյա պատերազմի մեկնարկից ընդամենը մեկ օր առաջ, ինչի պատճառով զույգը չի կարողանում հասնել Եգիպտոս: «Ֆոլքսվագեն բզեզ» մեքենայով նրանք կտրում են Հարավսլավիան եւ Թուրքիան, մինչեւ որ ստանում են Եգիպտոսի վիզան, որտեղ, ի վերջո, ապրում են մինչեւ 1971 թ.:
Եգիպտոսից զույգը տեղափոխվում է Բեյրութ, եւ Տիգրանը միջնադարյան Հայաստանի պատմություն է դասավանդում Ամերիկյան համալսարանում, որտեղ նրա ուսանողներից էր Մեծի Տանն Կիլիկիո ապագա Կաթողիկոս Արամ Ա-ն: Մեկ տարի շարունակ Տիգրանը ղեկավարում է նաեւ Հայկազյան համալսարանի հայագիտության բաժինը:
Սակայն 1975 թվականին բռնկված լիբանանյան քաղաքացիական պատերազմը նոր մեկնումի պատճառ է դառնում: Այս անգամ նպատակակետը դառնում է Փարիզը, որտեղ Ամերիկյան համալսարանում ստանձնում է միջնադարյան իսլամական արվեստի պատմության դասախոսի պաշտոնը:
Կարճ ժամանակ անց՝ 1977 թվականին Տիգրանը թեւակոխում է իր համալսարանական մասնագիտական ուղու որոշիչ փուլը. նրան առաջարկում են Կալիֆորնիայի պետական համալսարանում (Ֆրեզնո) հայագիտական ուսումնասիրությունների մշտական ծրագիր մշակել: Համալսարանում ստեղծված հայագիտության բաժինը Տիգրան Կույումջյանը ղեկավարեց շուրջ 32 տարի:
Տիգրան Կույումջյանը (աջից)՝ Սերգեյ Փարաջանովի հետ
Լուսանկարը՝ Կույումջյանի անձնական արխիվի
Արտառոց անձնավորություն
Եթե Տիգրան Կույումջյանի միջազգային ուղեծրում կա միավորող շարժիչ ուժ, ապա դա հայագիտական ուսումնասիրությունների հանդեպ նրա մշտարթուն տարերքն է: Գիտակցելով, որ ընտանեկան անցյալի հետ իր կապը ծայրահեղ փխրուն է, ցեղասպանությունը վերապրածների ժառանգ Տիգրանը 1980-ականների սկզբին ձայնագրել է մորը` բանավոր պատմությունների հավաքագրման մի ծրագրի շրջանակներում, որն իրագործվում էր Ամերիկայի հայկական համագումարի կողմից` ամերիկյան կառավարության ֆինանսավորմամբ:
Գրականության ու կինոյի սիրահար լինելով՝ նա ջերմ ընկերական հարաբերություններ է հաստատում Վիլյամ Սարոյանի հետ, որին ընկերակցում է նրա վերջին օրերի ընթացքում:
Նրա կյանքում լուրջ հետք թողած մյուս հանդիպումը Սերգեյ Փարաջանովի հետ էր՝ Խորհրդային Հայաստանում, 1987 թվականին: Այդ ժամանակ Տիգրանը ժամանակակից ամերիկյան գրականության դասընթաց էր վարում Երեւանի պետական համալսարանում: Իսկ Փարաջանովը Վազգեն Ա կաթողիկոսի հրավերով եկել էր Էջմիածնի գանձերի մասին ֆիլմ նկարահանելու: Ծրագիրը չի իրականանում: Սերգեյն անմիջապես մեկնում է Թբիլիսի եւ Տիգրանին չորս օր հյուրընկալում իր մոտ: Հետագայում, երբ Տիգրանը Վրաստան է ուղեւորվում ձեռագրեր ուսումնասիրելու նպատակով, կրկին հանդիպում է Փարաջանովին, որը նրան իր կոլաժներից մեկն է նվիրում: «Ծայրահեղ մեծահոգի մարդ էր: Հետո, ցավոք, միայն Փարիզի Սեն-Լուի հիվանդանոցում է, որ կրկին երկու անգամ հանդիպեցի նրան: Իմ դիմանկարը նա Էջմիածնում արեց ընդամենը մի քանի րոպեում, մի քիչ թանաքով ու մի թաշկինակով»,- հուզմունքով հիշում է Տիգրանը:
Տիգրան Կույումջյանի ստեղծագործությունն առավել քան էկլեկտիկ է: Բնականաբար, նա բազում ուսումնասիրություններ է նվիրել Փարաջանովին («Սերգեյ Փարաջանովի որոնումներում» (2007)), եւ Սարոյանի մասին գրել ավելի քան 30 հոդված, ինչպես նաեւ երեք գիրք. «Վիլյամ Սարոյան, հայկական եռապատում» (1986), «Վարշավայի այցելուն եւ պատմություններ Վիեննայի փողոցներից. Վիլյամ Սարոյանի երկու վերջին պիեսները» (1991) եւ «Երիտասարդ Սարոյանը. «Հետեւել» եւ այլ վաղ գրվածքներ» (2009): Սակայն հայագիտության բնագավառում նրա գիտական աշխատությունները նվիրված են հիմնականում միջնադարյան պատմության ու արվեստի պատմությանը, մասնավորապես՝ ձեռագրերի մանրանկարներին («Հայաստանի արվեստները», Լիսաբոն, 1992 ), հնագրությանը («Հայկական հնագրության ալբոմ», 2002, Մայքլ Սթունի եւ Հեննինգ Լեմանի հետ), իսկ վերջերս` կոդիկոլոգիային (ձեռագիր գրքերն ուսումնասիրող գիտություն): Իսկ 2016 թվականին Տիգրան Կույումջյանը Բեռլինի պետական գրադարանի հրավերով հայ ձեռագրերի վերաբերյալ մեկշաբաթյա ինտենսիվ աշխատանքային հանդիպում է անցկացնելու:
Տիգրան Կույումջյանին նվիրված հոդվածների ժողովածու` 2008 թվականին Ֆրեզնոյի համալսարանից թոշակի անցնելու կապակցությամբ
Հարցին, թե ովքեր են իր վրա առավել մեծ ազդեցությունը թողել համալսարանական կեսդարյա մասնագիտական ուղու ընթացքում, Տիգրան Կույումջյանը պատասխանում է անվարան. «Մասնավորապես՝ Սիրարփի Տեր-Ներսեսյանն էր, որն ինձ քաջալերեց 70-ականներին, ինչպես նաեւ Հայկ Պերպերյանը` նոր «Հայագիտական հանդեսի» հիմնադիրը, որը միշտ պատրաստ էր ինձ ընդունելու: Նրա հիշատակի պատվին է, որ նրա մահվանից հետո հրատարակեցի հոդվածների հավաքածու` Mélanges (Armenian Studies/Études arméniennes: In Memoriam Haïg Berbérian, Լիսաբոն, 1986): Սակայն մեծագույն ուրախությունն ու խորագույն բավականությունն ինձ պատճառել է Միացյալ Նահանգներում, Եվրոպայում, Միջին Արեւելքում եւ Հայաստանում հազարավոր ուսանողների դասավանդելն ու ուղղորդելը»:
81 տարեկանում խիստ հագեցած կյանքով ապրող Տիգրանը դեռեւս իր հուշերը գրի առնելու ժամանակ չի գտել: Նրա փոխարեն դրանով ուրիշները կզբաղվեն: Թեեւ նա հաճախ է ճամփորդում, ամենահաջողակներն, այնուամենայնիվ, կարող են երբեմն նրան հանդիպել Փարիզի ուսանողական թաղամասից երկու քայլի վրա գտնվող Մոնսուրի զբոսայգում մարզվելիս:
*Գլխավոր նկարը` Տիգրան Կույումջյանը Դալայ Լամայի հետ, 1958 թ.
Լուսանկարը՝ Տիգրան Կույումջյանի անձնական արխիվից
Նյութի պատմական հավաստիությունն ստուգված է 100 LIVES նախաձեռնության հետազոտական խմբի կողմից:
