Հարավային Ամերիկայով մեր սրընթաց ուղեւորությունն Անդերի վրայով տանում է Չիլի։ Հարավային Ամերիկայի հարավ-արեւմտյան հատվածը, որը տեղաբնիկների լեզվով կոչվել է Չիլի, 19-րդ դարի վերջերից սկսած տուն է դարձել բազմաթիվ ներգաղթյալների համար, եւ բացառություն չեն եղել հայերը։

Օսմանյան կայսրությունում 1915-ից մինչեւ 1923 թվականներն իրականացված Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ բազմաթիվ հայեր բարձրացան նավեր, որոնք պիտի նրանց հասցնեին Ամերիկա՝ «խաղաղության երկիր»։ Սակայն շատերը չգիտեին, թե իրականում որ երկրում են խարիսխ գցելու։ Նրանք հայտնվեցին Արգենտինայում, Ուրուգվայում, Բրազիլիայում եւ Չիլիում։ Ենթադրվում է, որ առաջին հայերը բնակություն են հաստատել Յայ-Յայ (Llay-Llay) փոքրիկ քաղաքում, քանի որ այն գտնվում էր Վալպարաիսո նավահանգստի մոտ։ Ինչպես յուրաքանչյուր մայրաքաղաք, Սանտյագոն եւս աստիճանաբար զարգանում էր, եւ շատերն էլ հաստատվեցին այնտեղ։

Հայերը եկան մնալու, եւ հայկական հռչակավոր ոգելից խմիչքն աննկատ չմնաց այս կողմերում։ Ե՛ւ բանաստեղծ Պաբլո Ներուդան, ե՛ւ նախկին նախագահ Սալվադոր Ալիենդեն հայկական կոնյակի մեծ սիրահար էին։

Նոր տուն

Ցեղասպանությունից փրկված եւ, ինչպես Պաբլո Ներուդան է նկարագրում իր երկիրը՝ «ծովի, գինու ու ձյան երկար ծաղկաթերթի» վրա բնակություն հաստատած առաջին հայ ընտանիքներից մեկը 1923թ. եկած Բալոյանների ընտանիքն էր։ Տարիների ընթացքում հայերի թիվն աստիճանաբար աճեց։ 1940-ական թվականներին Չիլիի կառավարությունը խրախուսում էր ներգաղթը՝ ավելի ու ավելի շատ հայերի գրավելով դեպի երկիր։

Այդ տարիներին Անդրանիկ Բալոյանը հաջողակ գործարար էր, որն, այնուամենայնիվ, խորապես սիրում էր իր հայրենիքը։ «Հայրս գնաց հայ փնտրելու Ազգային մարզադաշտում, որտեղ կառավարությունը տեղավորել էր էմիգրանտներին, եւ նրանց բերեց տուն։ Սրահում ամենուր ներքնակներ էին փռված։ Նա նրանց ապաստան ու աշխատանք տվեց ֆաբրիկայում»,– հիշում է Նաչոն՝ Անդրանիկի որդին։ Հայկական պաշտոնական կազմակերպություն դեռեւս չկար, եւ Անդրանիկը հայերին միասնական պահելու համար իր գործարանի սրահներից մեկում Սուրբ սեղան կառուցեց։ Այսպես ձեւավորվեց Չիլիի հայ համայնքը։ «Մեր համայնքը երիտասարդներն են կազմակերպել»,– ասում է Նաչոն։ Իսկ ստեղծվեց նաեւ «Հայ տունը», որն ի սկզբանե նախատեսված էր որպես հայերի հանդիպման վայր։

Հայ համայնքի կարեւորագույն հիմնադիրներից էր նաեւ Լորիս Բերգամալին՝ հայ ներգաղթյալ, որը Չիլի է եկել 1935թ.։ «Հայ տունն» սկսեց երգչախումբ եւ հայկական դասարան պահել ու թատերական ներկայացումներ տալ։ Ի վերջո, այն վերածվեց հանրային ակումբի, որի ժառանգությունը կենսունակ է մինչ օրս։ Համայնքի ղեկավար կազմի անդամներ Էմիլիա Ալմարզա Նազարն ու Ֆեդերիկո Ֆոլկ Կույումջյանն ասում են, որ ներկայում «Հայ տունը» տարաբնույթ գործունեություն է իրականացնում, այդ թվում՝ մատուցում է հայկական պատարագ, նշում հայկական տոները, անցկացնում  հայերենի դասեր, սպորտային եւ մշակութային պարապմունքներ, հայկական խոհարարական դասընթացներ, ունի երգչախումբ, որը հայկական երաժշտություն է կատարում ժողովրդական եւ դասական նվագարանների նվագակցությամբ, եւ այլն։

Երիտասարդներն ստանձնում են ղեկը

Համայնքի հիմնադրումից ի վեր բազում տարիներ են անցել, սակայն մարտահրավերները շարունակվում են։  «Մենք պետք է վստահ լինենք, որ երիտասարդներն այստեղ իրենց լավ են զգում, քանի որ դա անհրաժեշտ է մեր միասնությունն ու հայ ինքնությունը պահպանելու համար։ Գլխավորը երիտասարդ ու լավ առաջնորդներ ընտրելն է, որոնք պատրաստակամ են իրենց ժամանակը նվիրել այս խնդիրներին»,- ասում է թոշակառու փոխծովակալ Հերնան Բերգամալի-Կույումջյանը, որը 2006-2008թթ. եղել է հայ համայնքի ղեկավարը։ Հենց այդպիսին էլ իրականությունն է՝ համայնքի խորհրդում ընդգրկված են հայերի երիտասարդ ժառանգները, որոնք ձգտում են վառ պահել հայկական ջահը։

«Հայ լինելը մեզ համար նշանակում է լինել կենդանի վկան հազարամյա մի մշակույթի, որը պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններում եղել է բացառիկ ազդեցիկ, սակայն 1915-ից հետո հայտնվել է անհետացման եզրին։ Հայրենիքից հազարավոր մղոններ հեռու՝ մեզ հաջողվել է անեղծ պահել մեր ինքնությունն ու մշակութային ժառանգությունը՝ միաժամանակ մերվելով մեզ ընդունած երկրներին»,-ասում է համայնքի ներկայիս նախագահ Կարո Կոնստանտինիդիս Լոթիկյանը։

Այս վերածննդին նպաստած առանցքային գործիչներից է նաեւ Հայր Սիփան Գեւորգյանը, որը երկու տարի առաջ է Հայաստանից եկել Սանտյագո եւ Չիլիի Հայ առաքելական եկեղեցու առաջին քահանան է։ Կիրակի օրերին նա պատարագ է մատուցում եւ հայերենի դասեր անցկացնում «Հայ տանը»։

Սպորտն իբրեվ մշակույթ

Տեղի համայնքը նաեւ սեփական ֆուտբոլի թիմն ունի՝ «Դեպորտիվո Արմենիո», որի գնդակի ամեն պտույտի հետ հայկականություն է ճառագում։ Արդեն քանի տարի է՝ նրանք մասնակցում են ավանդական Նավասարդյան խաղերին։ «Այս հարթակի շնորհիվ մենք միացել ենք սոցիալական շրջահոսին՝ հնարավորություն ստանալով ընկղմվելու լիովին հայկական մթնոլորտում։ Սա կատարյալ միջավայր է՝ հաստատելու կապեր ու ընկերություն, որոնք դիմանում են ժամանակի փորձությանն ու գնալով ամրանում,– ասում է Նաչոն,-մենք բոլորս սիրում ենք ներգրավված լինել սփյուռքի կյանքում։ Սա թույլ է տալիս կոտրել աշխարհագրական խոչընդոտները եւ ավելի բազմաքաղաքացի զգալ։ Մեր նպատակն է համախմբել երիտասարդներին եւ որեւէ պահի կազմակերպել այնպիսի մի տոն, որն ի մի բերի շրջակա հայությանը, եւ նրանք հասկանան, որ աշխարհի այս կողմում մի փոքրիկ Հայաստան կա։ 

Փոքրիկ Հայաստան

Թեպետ սակավաթիվ, սակայն նրանք հայկական հոյակապ համայնք են եւ ունեն բազմաթիվ ծրագրեր, որոնց վրա աշխատում են ամեն օր։ Շուտով կլինի նոր նստավայր եւ կսկսի գործել Չիլիի առաջին հայկական եկեղեցին։ Մայր Հայաստանից հեռու, Անդերի ու Խաղաղ օվկիանոսի միջեւ ապրող հայերն ստեղծել են փոքրիկ մի Հայաստան այնպիսի վստահությամբ, որը հաղթահարում է ֆիզիկական հեռավորությունը։

Եվգենյա Հակոբյան
100 LIVES-ի խմբագիր (Արգենտինա)