Հայոց ցեղասպանություն. սկսել այնտեղից, որտեղ կանգ առավ Ռեյգանը
«Ավրորա» մարդասիրական նախաձեռնության համահիմնադիր Նուբար Աֆեյանի եւ Ամերիկայի հայկական համագումարի հոգաբարձուների խորհրդի համանախագահ Էնթոնի Բարսամյանի հոդվածը առաջին անգամ հրապարակվել է 2017թ. ապրիլի 14-ին The Hill պարբերականում:
«36 տարի առաջ նախագահ Ռեյգանն արեց այն, ինչ դրանից հետո չի համարձակվել անել որեւէ նախագահ: Նա օգտագործեց «ցեղասպանություն» բառը` անդրադառնալով 1915-1923 թվականներին տեղի ունեցած սարսափելի դեպքերին` հայ ժողովրդի համակարգված ոչնչացմանը օսմանյան թուրքերի կողմից: Այդ դաժան իրադարձությունների հետեւանքով շուրջ 1,5 միլիոն հայ սպանվեց, իսկ 500 հազարը` տեղահանվեց: Աշխարհում հայերի թիվը կազմեց մինչեւ ցեղասպանությունը եղած թվի մեկ երրորդը:
Այսօր ամբողջ աշխարհում հայերի ընդհանուր թիվը շուրջ 10 միլիոն է, որից 1,5 միլիոնը ԱՄՆ-ում բնակվող սփյուռքն է: Անհավատալի վերակենդանացումը տեղի ունեցավ այն անհատների հերոսական գործողությունների շնորհիվ, ովքեր որպես փրկիչներ գործեցին՝ հակառակ բոլոր դժվարությունների:
Եվ ոչ մի երկիր չի արել ավելին, քան Ամերիկան: 1918թ. Մերձավոր Արեւելքի հիմնադրամը ստեղծվել է դեսպան Հենրի Մորգենթաու ավագի ջանքերով` կանխելու հայերի ամբողջական ոչնչացումը: ԱՄՆ կառավարությունն արձագանքեց՝ 1919թ. ընդունված Կոնգրեսի որոշման մեջ ներառելով Մերձավոր Արեւելքի հիմնադրամը, որը հումանիտար օժանդակություն էր ցուցաբերում աշխարհով մեկ սփռված հայ ժողովրդին:
1915-1930թթ. հիմնադրամը 117 միլիոն դոլարի օգնություն է ցուցաբերել, որը հավասար է այսօրվա 1,25 միլիարդ դոլարին: Այդ ժամանակահատվածում շուրջ 1000 տղամարդ եւ կին էր աշխատում այդ հիմնադրամում ԱՄՆ-ից դուրս, իսկ հազարվոր այլ կամավորներ օգնում էին կառուցել բազմաթիվ որբանոցներ, արհեստագործական դպրոցներ ու սննդի մատակարարման կետեր` փրկելով շուրջ մեկ միլիոն հայ, հույն եւ սիրիացի փախստականների, այդ թվում 132 000 որբերի` Թբիլիսիից մինչեւ Կոստանդնուպոլիս ընկած ողջ տարածաշրջանում: Մերձավոր Արեւելքի հիմնադրամի գործունեությունն աննախադեպ բարեգործական քայլ էր, որն, ըստ ամերիկյան պատմաբան Հովար Մ. Սաքարի՝ «բառացիորեն մի ամբողջ ազգ ողջ պահեց»:
Հայերը 20-րդ դարում փախստականների ամենազանգվածային բնակչությունն էին: Ցավոք, պատմությունը կրկնվում է այսօր, երբ մենք տեսնում ենք շուրջ 65 միլիոն տեղահանվածների, ովքեր փախնում են իրենց ապահովության ու անվտանգության համար: Սիրիայից մինչեւ Սուդան այս պատմությունը կրկնվում է մեր աչքի առաջ ամեն օր: Այսպիսով` մենք պետք է ընդունենք անցյալի դաժանությունները՝ մեզ շարունակաբար հիշեցնելով, թե ինչ կարող է տեղի ունենալ ապագայում: Հոլոքոստը վերապրած նոբելյան մրցանակակիր երջանկահիշատակ Էլի Վիզելը դա թերեւս լավագույնս է ձեւակերպել. «Չեզոքությունն օգնում է բռնակալին, զոհին՝ երբեք: Լռությունն օգնում է կեղեքողին, բայց ոչ երբեք կեղեքվածին»:
Ճշմարտությունն ընդունելու անկարողությունը վտանգավոր է, բայց այն մոռանալն ավելի վատ է: Այս ըմբռնումը չի կորցրել անգամ Ադոլֆ Հիտլերը, ով անդրադարձել է ցեղասպանությանը Վերմախտի հրամանատարների առաջ ունեցած իր երկրորդ ելույթում` 1939թ. Լեհաստան ներխուժելուց մեկ շաբաթ առաջ: Նա հետեւյալ հրամաններն էր տալիս իր «մահվան ստորաբաժանումներին». «Սպանել առանց խղճահարության ու ողորմածության լեհական ռասայի կամ լեզվի բոլոր տղամարդկանց, կանանց ու երեխաներին: Միայն այդպես մենք կարող ենք ձեռք բերել այն կենսատարածքը, որի կարիքն ունենք: Ո՞վ է այսօր խոսում հայերի ոչնչացման մասին»:
Սակայն Հիտլերը սխալվում էր, եւ շատերն էին հիշում հայերի մասին: Նշանավոր գիտնական ու մարդու իրավունքների պաշտպան Ռաֆայել Լեմկինը 1941 թվականին ներկայացրեց «ցեղասպանություն» տերմինը` նկատի ունենալով հայերին: Նա կարողացավ «ցեղասպանություն» բառը ներառել նաեւ Նյուրնբերգում նացիստական ղեկավարության դեմ ընթացող դատավարության մեղադրական ակտում:
1951 թվականին Միացյալ Նահանգները Արդարադատության միջազգային դատարանում հիշատակեց ցեղասպանության բռնի գործողությունների զոհերին` նշելով. «Ցեղասպանության պրակտիկան կիրառվել է մարդկության պատմության ողջ ընթացքում: Հռոմեացիների կողմից քրիստոնյաների հետապնդումները, թուրքերի կողմից հայերի ջարդերը, միլիոնավոր հրեաների ու լեհերի ոչնչացումը նացիստների կողմից ցեղասպանության վառ օրինակներ են»:
Սակայն հիշողությունը փխրուն է եւ խիստ անպատեհ ժամանակակից դիվանագիտական նպատակահարմարության տեսանկյունից:
Նախագահ Ռեյգանը գիտակցեց անցյալը հիշելու կարեւորությունը, որքան էլ այն քաղաքականապես դժվար լիներ: Նա այդ մասին հիշատակեց 1981 թվականին` հայտարարելով. «Ինչպես հայերի ցեղասպանությունը նախկինում, որին հաջորդեց կամբոջացիների ցեղասպանությունն ու բազմաթիվ այլ ժողովուրդների նկատմամբ հետապնդումներ, Հոլոքոստի դասերը երբեւէ չպետք է մոռացվեն»: Նա հասկացավ այս հարցը կենդանի պահելու կարեւորությունը, մինչդեռ պատմության մեջ շատերը որոշեցին նվազեցնել այն կամ օգտագործել իրենց սեփական օրակարգերն առաջ մղելու համար:
Նախագահ Ռեյգանից ի վեր երկու կուսակցությունների նախագահի թեկնածուները պարբերաբար անդրադարձել են Հայոց ցեղասպանությանը եւ խոստացել պաշտոնապես ճանաչել այն ընտրվելուց հետո: Սակայն, ցավոք, քաղաքական զգուշավորությունը դարձել է գերակայություն, երբ այդ թեկնածուները զբաղեցրել են պաշտոնը: Որոշ նախագահներ դա անվանել են «կոտորած», «ահավոր ողբերգություն» եւ «զանգվածային ողբերգություն», բայց ոչ ոք չկարողացավ այն կոչել իրական անունով` ցեղասպանություն:
Համեմատելով բազմաթիվ խնդիրների հետ, որոնք ծառացած են ներկայիս նախագահի առջեւ, հայերի դեմ իրականացված ոճրագործությունը կարող է թվալ շատ փոքր հարց, բայց պատմությունը պահանջում է ճշգրիտ լինել: Ոմանք նախագահ Թրամփին համեմատում են նախագահ Ռեյգանի հետ, հատկապես այն ժամանակ, երբ նա խախտում է «հին կարգը»: Ապրիլի 24-ին լրանում է Հայոց ցեղասպանության 102-րդ տարելիցը, եկեք հուսանք, որ, հանուն պատմության, Թրամփը կկարողանա սկսել այնտեղից, որտեղ կանգ առավ Ռեյգանը 36 տարի առաջ»: